HATAY SORUNU VE ABD: WASHINGTON’UN HATAY’DA ARKEOLOJİK KAZI İMTİYAZINI SÜRDÜRME GİRİŞİMLERİ

Bu çalışma Hatay’ın Türkiye’ye katılma sürecinde ABD’nin Hatay’daki arkeolojik kazı yapma imtiyazını koruma girişimlerini incelemektedir. Bu dönemde biri Chicago Üniversitesi Doğu Enstitüsüne diğeri de Princeton Üniversitesi Kazı Komitesine bağlı olmak üzere iki Amerikan heyeti Hatay’da kazı çalışmaları yapmaktadır. Bu heyetler bölgedeki Fransız yönetimi ile yapmış oldukları antlaşmalar neticesinde kazılarda elde ettikleri tarihî eserlerin bir bölümünü yurt dışına çıkarma hakkına sahiptiler. Ancak Türkiye’nin Fransa ile yaptığı antlaşmalar sonucu her geçen gün Hatay’da kontrolünü artırması Amerikan kazı heyetlerini endişelendirmiştir. Sahip oldukları imtiyazları kaybetmekten korkan bu heyetler ABD Dışişlerine başvurmuştur. ABD Dışişleri, Hatay’daki Amerikan çıkarlarını korumak için yoğun bir şekilde diplomatik girişimlerde bulunmuştur. ABD Dışişleri, Beyrut’taki Başkonsolosluğunun yanı sıra Paris ve Ankara’daki Büyükelçilikleri vasıtasıyla bölgede yaşanan gelişmelerden haberdar olmuştur. ABD Dışişlerinden aldıkları talimatlarla ABD’li diplomatlar özellikle Fransız yöneticilerle görüşmeler gerçekleştirmişlerdir. Bu görüşmelerde ABD ile Fransa arasında 1924 yılında imzalanan antlaşmaya vurgu yapılarak Fransa’nın Hatay’da ABD’nin sahip olduğu hakları koruması gerektiğinin altı çizilmiştir. Böylece ABD, Hatay’ın kontrolü Türkiye’ye geçse bile sahip olduğu hakların devam etmesini istemiştir. ABD’nin tüm bu girişimleri, yapılan bu çalışmanın araştırma konusunu teşkil etmektedir. Arşiv belgeleri ışığında konu, detaylı bir şekilde incelenerek ABD’nin çıkarlarını korumak için yapmış olduğu girişimlerin tahlili yapılmıştır.

THE HATAY ISSUE AND THE US: WASHINGTON’S ATTEMPTS TO MAINTAIN THE ARCHAEOLOGICAL EXCAVATION CONCESSION IN HATAY

This study examines attempts by the United States to protect the American archaeological excavations concession in Hatay in the accession process of Hatay to Turkey. Two American committees were conducting excavations in Hatay during this period, one of them being affiliated to the Oriental Institute of the University of Chicago and the other to the Princeton University Excavation Committee. As a result of the agreements with the French administration in the region, these committees were able to take the historical artefacts they obtained during the excavations out of the country. American excavation committees were worried about the increasing Turkish control in Hatay. Those excavation committees feared losing their concession in Hatay and applied to the US State Department. The US State Department intensely engaged in diplomatic attempts to protect American interests in Hatay. In addition to the Consulate General in Beirut, the US State Department was aware of the developments in the region through the Embassies in Paris and Ankara. US diplomats, after taking the instructions from US State Department, conducted talks with French officials. In these meetings, US diplomats underlined that France should protect the rights of USA in Hatay by reminding the agreement signed between the USA and France in 1924. In this context, the US wanted to maintain the rights in Hatay even after Hatay’s control passed to Turkey. All these attempts of the US have become the subject of this study. In the light of archival documents, the topic was examined in detail and the attempts of the US to protect American interests in Hatay were analysed.

PDF

___

FRUS, Volume I, 1924, “Convention between the United States of America and France, Signed at Paris, 4 April 1924”.
FRUS, The British Commonwealth, Europe, Near East, and Africa, 1938, Volume II, Protection of American rights and interests in the Sanjak of Alexandretta, “The Chairman of the Committee for the Excavation of Antioch and Its Vicinity (Morey) to the Assistant Chief of the Division of Near Eastern Affairs (Alling)”, Document no: 836, 7 March 1938.
FRUS, “The Chief of the Division of Near Eastern Affairs (Murray) to the Chairman of the Committee for the Excavation of Antioch and Its Vicinity (Morey)”, Document no: 837, 14 March 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 838, 31 May 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 839, 2 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 840, 3 June 1938.
FRUS, “The Acting Secretary of State to the Consul General at Beirut (Palmer)”, Document no: 841, 3 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 842, 4 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 843, 6 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 844, 8 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 845, 9 June 1938.
FRUS, “The Secretary of State to the Ambassador in France (Bullitt)”, Document no: 846, 14 June 1938.
FRUS, “The Ambassador in France (Bullitt) to the Secretary of State”, Document no: 847, 17 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 848, 29 June 1938.
FRUS, “The Secretary of State to the Consul General at Beirut (Palmer)”, Document no: 849, 29 June 1938.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 850, 30 June 1938.
FRUS, 1939, The Far East; The Near East and Africa, Volume IV Cession of the Hatay (the Sanjak of Alexandretta) by France to Turkey; protection of American rights and interests, “The Acting Secretary of State to the Consul General at Beirut (Palmer)”, Document no: 878, 5 January 1939.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 879, 7 January 1939.
FRUS, “The Acting Secretary of State to the Chargé in France (Wilson)”, Document no: 880, 9 January 1939.
FRUS, “The Chargé in France (Wilson) to the Secretary of State”, Document no: 881, 10 January 1939.
FRUS, “The Secretary of State to the Chargé in Turkey (Kelley)”, Document no: 882, 18 January 1939.
FRUS, “The Ambassador in France (Bullitt) to the Secretary of State”, Document no: 883, 8 February 1939.
FRUS, “The Ambassador in Turkey (MacMurray) to the Secretary of State”, Document no: 884, 16 February 1939.
FRUS, “The Ambassador in Turkey (MacMurray) to the Secretary of State”, Document no: 892, 25 May 1939.
FRUS, “The Acting Secretary of State to the Consul General at Beirut (Palmer)”, Document no: 893, 29 May 1939.
FRUS, “The Consul General at Beirut (Palmer) to the Secretary of State”, Document no: 895, 31 May 1939.
FRUS, “The Secretary of State to the Ambassador in France (Bullitt)”, Document no: 896, 5 June 1939.
FRUS, “The Chargé in France (Wilson) to the Secretary of State”, Document no: 897, 7 June 1939.
FRUS, “The Ambassador in Turkey (MacMurray) to the Secretary of State”, Document no: 898, 14 June 1939.
BCA, Fon Kodu: 30-10-0-0, Yer Bilgisi: 224-510-12, (04.07.1938).
BCA, Fon Kodu: 490-1-0-0, Yer Bilgisi: 606-99-3, (1938).
BCA, Fon Kodu: 30-18-1-2, Yer Bilgisi: 100-98-11, (26.11.1942).
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, D 6, C 3, B 33, 30.06.1939.
Akşam
Chicago Daily Tribune
Cumhuriyet
Los Angeles Times
The New York Times
The Washington Post
Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, Timaş Yayınları, İstanbul 2015.
Atabey, Figen, “Hatay’ın Anavatan’a Katılma Süreci”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C 4, S 7, Temmuz 2015, s.192-209.
Arık, Remzi Oğuz, “Bitik Kazısı ve Hatay Tetkikleri Hakkında Kısa Rapor”, Belleten, C VIII, S 30, Nisan 1944, s.341-384.
Aydın, Ayşe, “Hatay Meselesinin Çözümü Esnasında Başbakan Celâl Bayar’ın Faaliyetleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C XIV, S 1, Haziran 2012, s.143-153.
Aydın, Mithat, Akseki, Cengiz, “Türk Ulusal Basınına Göre 1938’de Hatay ve Atatürk’ün Ölümünün Hatay’daki Yansıması”, Belgi, S 15, Kış 2018/I, s.656-679.
Çapa, Mesut, “Hatay Millî Mücadelesine Katılanların Anıları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 62, Bahar 2018, s.21-38.
Dağıstan, Adil, Sofuoğlu, Adnan, “Arşiv Belgeleri Işığında Sancak’ın (Hatay) Bağımsızlık Sürecinin İlk Aşaması ve Türkiye”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXI, S 61, Ankara 2005, s.1-46.
Dayı, Esin, “Hatay Devleti ve Hatay’ın Anavatan’a Katılması”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S 19, 2002, s.331-340.
Erden, Ömer, Fransa-Suriye Kıskacında Hatay (1937-1939), Serüven Yayınevi, İstanbul 2015.
Hatipoğlu, Süleyman, “Hatay’ın Türkiye’ye Katılması”, Türkler, C 16, Ankara 2002, s.685-690. http://vrc.princeton.edu/archives/collections/show/7 (Erişim Tarihi: 18.02.2019).
Kara, Adem, “Hatay’ın Anavatana Katılması Hakkında Yeni Bir Belge”, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 10, S 2, 2017, s.117-134.
Karakoç, Ercan, “Atatürk’ün Hatay Davası”, Bilig, S 50, Yaz 2009, s.97-118.
Kocatürk, Utkan, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi (1918-1938), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
Melek, Abdurrahman, Hatay Nasıl Kurtuldu, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul 1999.
Özkaya Duman, Olcay, “Misakımillî’ye Giden Yolda Hatay’da Bir Kalem Evinden Kurtuluş Yılları: Hatay Gazetesi ve Faaliyetleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Misakımillî Özel Sayısı, Yıl 23, S 93, Ocak-Şubat 2017, s.1117-1131.
Payaslı, Volkan, “Halkevleri’nin Hatay’daki Faaliyetleri ve Hatay’ın Türkiye’ye Katılımı Sürecindeki Rolü Üzerine Bir Değerlendirme (1937- 1939)”, History Studies, C 3, S 1, 2011, s.217-235.
Pehlivanlı, Hamit, “Atatürk Dönemi Millî Emniyet Hizmetleri Teşkilâtı İstihbarat Raporlarında Hatay Meselesi”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XIV, S 40, Mart 1998, s.159-205.
Sarınay, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikası I (1936-1938)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XII, S 34, Mart 1996, s.3-65.
Sarınay, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikası II (1938-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XII, S 35, Temmuz 1996, s.407-454.
Soysal, İsmail, “1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı”, Belleten, C XLVI, S 182, 1982 Nisan, s.367-414.
Sökmen, Tayfur, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, İstanbul 1999.
Şener, Bülent, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasında Çok Yönlü Bir İnce Diplomasi Uygulaması: Siyasal, Hukuksal ve Askerî Boyutlarıyla Hatay’ın Türkiye’ye Katılması Süreci (1921-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C XXXIV, S 97, Bahar 2018, s.139-178.
Tansel, Selahattin Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, I. Cilt, Millî Eğitim Basımevi, Ankara 1977.
Tekin, Mehmet, Hatay İşgal Yılları ve Bağımsız Hatay Devleti Kronolojisi (1918-1939), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
Topal, Coşkun, “Hatay (Sancak) Sorunu ve İkinci Dünya Savaşı Öncesi Süreçte Arap Kamuoyundaki Etkileri”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 11, S 2, Aralık 2009, s.1-16.
Yorulmaz, Şerife, “Fransız Manda Yönetimi Döneminde İskenderun Sancağı (Hatay)’nın Sosyo-Ekonomik ve Siyasal Durumuna İlişkin Bazı Kayıtlar (1918-1939)”, Ankara Üniversitesi Atatürk Yolu Dergisi, 1998, C 6, S 22, s.231-259.

ISSN: 1011-727X
Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
Başlangıç: 1984
Yayıncı: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi