KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE TEŞBİHİN BASİT BELİRTİLİ VE BİRLEŞİK OLARAK SINIFLANDIRILMASI

Eski Türk edebiyatı dönemi şairleri orijinalliklerini geleneğin sunduğu mecaz dağarcığına bağlı kalarak göstermek durumundaydılar. Dolayısıyla marifetlerini eldeki malzemenin işlenişinde sergilemeleri gerekiyordu. Bu durum klasik şiirin gelişimini izlemede üslup tahlillerinin önemini artırmaktadır. Bu bakış ile tahlil edilmesi gereken dil kullanışlarından biri de teşbihlerdir. Belagat kitapları teşbih örneklerinin yapısını ayrıntılı bir biçimde işlemektedir. Yaklaşım yönlerinden biri de teşbih taraflarının nicelikleridir. Belagat kitaplarındaki bu sınıflandırma ve yaklaşım, üslup tahlilleri için önemli bir yöntem sunmasına rağmen büyük ölçüde teorik kitaplara münhasır kalmıştır. Bu çalışma ilgili yöntemi ayrıntılı bir şekilde ortaya koyup tartışarak edebiyat tahlillerinde daha etkin bir şekilde kullanılmasını hedeflemektedir. Kazvînî’nin kabul gören modeline göre teşbih tarafları basit (müfred), belirtili (mukayyed) ve birleşik (mürekkeb) olarak sınıflandırılmaktadır. Konu olarak Kazvînî’nin modeli zemininde Türk belagat kitaplarındaki sınıflandırma ve şiir örnekleri belirlenmiştir. Makalenin ilk bölümünde örnek beyitler tahlil edilerek basit, belirtili veya birleşik oluşları açıklanmıştır. İkinci bölümde belagat kitaplarının teşbih taraflarının nicelikleri hakkında verdiği bazı hükümler tartışılmış, basit olduğu söylenen bir teşbih tarafının birleşik, birleşik olduğu söylenen bazı tarafların belirtili olması gerektiği savunulmuştur. Sonuç olarak birleşik teşbihlere, belirtiliden, belirtiliye ise basitten daha çok kıymet ve yer verildiği görülmüş; birleşik teşbihlerin parçalarının birçoğunun tek başına bir teşbih meydana getirebildiği tespit edilmiştir. Teşbih kısımlarının karşılaştırılmasının Türk belagat ve edebiyat bilgisi kitaplarının içeriği ve birbirleriyle ilgilerine dair verdiği bazı ipuçları da ulaşılan sonuçlardandır.

Anahtar Kelimeler:

Mürekkeb teşbih, Müfred teşbih, Mukayyed teşbih, Kendisine benzetilen, Benzetilen

Classification of Simile Into Single Determined and Compound in Classical Turkish Poetry

The poets of the old Turkish literature period had to show their originality by adhering to the metaphorical repertoire offered by the tradition. Therefore, they had to demonstrate their ingenuity in the processing of existing material. This situation increases the importance of stylistic analysis in monitoring the development of classical poetry. A stylistic device that should be analyzed with this view is the simile. Balāgha works deal with the structure of simile samples in detail. One of the aspects of their approach is the quantity of the simile parts (subject and object of the comparison). Although this classification and approach in balāgha books provides an important method for stylistic analysis, it has remained largely confined to theoretical works. By presenting and explaining the relevant approach in depth, this research intends to promote its more effective usage in literary analyses. According to al-Ḳazwīnī’s accepted model, the simile parts are classified as single (mufrad), determined (muḳayyad) and compound (murakkab). The subject of this article is the relevant classification and poetry examples in Turkish balāgha books on the basis of al-Ḳazwīnī’s model. The first part of the article analyzes sample couplets and explaines how they are single, determined or compound. The second part discusses some judgments of balāgha books about the quantities of similes and argues that a simile part that is said to be single should be compound, and some parts that are said to be compound should be single. As a result, it has been seen that compound similes are given more value and place than the determined ones, and the determined ones more than the single ones. It has also been determined that many of the parts of the compound similes can form a simile alone. Some insights about the contents of Turkish balāgha and literary theory works and their interaction with one another are among the results obtained by comparing their simile portions.

Keywords:

Compound simile, Determined simile, Single Simile, Subject and object of the comparison,

PDF

___

Abbâs, F. H. (2009a). el-Belāġa: Funūnuhā ve-Efnānuhā ʿIlmu ʾl-Maʿānı̇̄. Amman: al-Nafaes.
Abbâs, F. H. (2009b). el-Belāġa: Funūnuhā ve-Efnānuhā ʿIlmu ʾl-Beyān veʾl-Bedīʿ. Amman: Dar al-Nafaes.
Ahmed Cevdet. (2000). Belâgat-ı Osmâniyye. (T. Karabey ve M. Atalay, Haz.). Ankara: Akçağ.
Akın, M. (2016). Rusçuklu M. Hayrî’nin Belâgat’i (İnceleme-Metin-Terimler Dizini). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Aksoy, M. (1991). Molla Lütfî’nin Risâle-i Mevlânâ Lütfî’si. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Baki. (2011). Divan (Tenkitli Basım). (S. Küçük, Ed.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
Banguoğlu, T. (1974). Türk Dilinin Grameri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi.
Baranoğlu, Ş. (1999). Abdurrahman Süreyyâ Mîzânü’l-Belâga. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Bardahî Ahmed. (2006). Cāmiʿüʾl-Fürs. (H. Şahin, Haz.) Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları (C. I). Boston: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
Bayram, T. (2021). Süleyman Fehmi’nin “Edebiyat” Adlı Eseri (Değerlendirme-Çeviri Yazı-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
Bilgegil, M. K. (1980). Edebiyat Bilgi ve Teorileri 1: Belagat. Ankara: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Çelik, Y. (2009). es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî’nin “el-Misbâh fî Şerh el-Miftâh” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili (Edisyon Kritik). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Demirciler, A. Z. (2014). Mustafa İzzet Def’ü’l-Mesâlib fî Edebi’ş-Şâ’ir ve’l-Kâtib (İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Diyarbekirli Mehmed Said (2009). Mîzanü’l-Edeb. (S. Aydoğan, Haz.). İstanbul: Kitabevi.
Duman, M. A. (2019). Retorikten Belagate Mecâzdan Metafora. Ankara: Nobel.
Ergin, M. (2002). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
Gündoğan, H. (2005). Şahabettin Süleyman’ın ‘Sanat-ı Tahrir ve Edebiyat’ı ve Tanzimat sonrası edebiyat teorileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Hacı İbrâhim Efendi. (1305). Edebiyyāt-ı ʿOs̱māniyye. İstanbul.
Hacımüftüoğlu, Nasrullah. (1988). Belâğat Ekolleri ve Anadolu Belâğat Çalışmaları. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S 8: 115–127.
Kaya, M. (2018). Maʿlûmât-ı Edebiyye I-II (Köprülüzâde Mehmed Fuad-Şahâbeddin Süleyman). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aksaray Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kazvînî Hatîb. (2012). Telhis Tercümesi (Kur’an’daki Edebiyat). (M. Ş. Ustaosmanoğlu ve H. İ. Şahin, Çev.). İstanbul: Hanifiyye Kitabevi.
Kazvînî Hatîb. (2009). el-Īżāḥ fī ʿUlūmi ʾl-Belāġa. (M. A. el-Fâzılî, Haz.). Beyrut & Sayda: al-Maktaba al-Asriyyah.
Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Manastırlı Mehmed Rifat (1308). Mecāmiʿü ʾl-Edeb. İstanbul: Kitapçı Kasbar.
Matlûb, Ahmed. (1967). Kazvi̇̄ni̇̄ ve-Şurūḥuʾt-Telḫı̇̄ṣ. Bağdat: Maktaba al-Nahda.
Meşhur, S. E. (2013). Muhittin Birgen’in Yeni Edebiyat Adlı Eseri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Mihrî Muhammed. (t.y.). Fenn-i Bedı̇̄ʿ: El-Es̱erü ʾl-Celı̇̄l fı̇̄ Medḥ-i ʿAlā İsmāʿı̇̄l.
Öztürk, E. C. (2010). ʿAlı̇̄ Cemāleddı̇̄n ʿArūż-ı Türkı̇̄, ʿİlm-i Ḳavāfı̇̄, Ṣanāyiʿ-i Şiʿriyye ve ʿİlm-i Bedı̇̄ʿ (İncelme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Yozgat: Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Öztürk, V. (2016). The notion of originality from Ottoman classical literature to Turkish modern poetry. Middle Eastern Literatures, XIX (2), 135-161. Doi: 10.1080/1475262X.2016.1211405
[Rey], Ahmed Reşid (2018). Nazariyyât-ı Edebiyye. (A. Can, Haz.). İstanbul: Dün Bugün Yarın.
Saraç, M. A. Y. (2004). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belagat. İstanbul: Bilimevi.
Saraç, M. A. Y. (1999). Divan Tahlilleri Üzerine. İlmî Araştırmalar, (8), 209-219.
Shareef, M. A. (2019). Su Kasidesi’nde Mürekkep Teşbihin Kullanımı. Türkoloji Dergisi, XXIII (1), 140-149.
Shareef, M. A. (2015). el-Hatîb el-Kazvînî’nin Telhîsu’l-Miftâh Eseri Işığında Klâsik Türk Edebiyatı Belagat Terimlerinin Tasnîfi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şafak, Y. (1991). Sürûrî’nin Bahrü’l-Ma’ârifi ve Enîsü’l-Uşşâk ile Mukayesesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Şerîfî. (2012). Hadîkatü’l-Fünûn. (M. Kaçar, Haz.). Okur Akademi.
Şirvânî Ahmed Hamdi (2013). Belāġat-i Lisān-ı ʿOs̱mānī. K. Yılmaz Orak (Haz.), Belagat Geleneğimiz ve Belâgat-i Lisân-ı Osmânî içinde (s. 77-157). İstanbul: Kitabevi.
Şirvânî Ahmed Hamdi (1289). ʿİlm-i Bedāʾiʿ. Teshı̇̄lü ʾl-ʿArūż veʾl-Ḳavāfı̇̄ ve ʾl-Bedāyiʿ içinde. İstanbul: Terakki Matbaası.
Şükûn, Z. (1984). Farsça-Türkçe Lugat Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya (C. 1-3). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
Tâhirülmevlevî. (1994). Edebiyat Lügatı. (K. E. Kürkçüoğlu, Haz.). İstanbul: Enderun.
Tarazî Ahmed. (1996). Fununu-l-Balog‘a. (H. B., Haz.). Taşkent: Xazina.
Teftâzânî Sa‘düddîn Mes‘ûd. (2020). El-Mutavvel. (Z. Çelik, Çev.) (C. 1-2, C. II). İstanbul: Litera.
Tekdemir, M. (2012). Mehmet Abdurahman’ın Belagat-ı Osmaniyye Adlı Eseri (Metin-İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yalar, Mehmet. (1997). el-Hatîb el-Kazvînî ve Belagat İlmindeki Yeri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yaraşır, Ö. (1996). Nedim Divanı’nın Tahlili. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.