“ HİERAPOL İ S ALMA PHİLİPPUM ”: HAVARİ’NİN KUTSAL ALANIN’DAKİ YENİ KAZILAR, ARAŞTIRMALAR VE RESTORASYONLAR1

2011 yılında Havari’ye adanmış büyük Bizans Kutsal Alanı içinde Aziz Philippus’un mezarının bulunmasından sonra, İtalyan Arkeoloji Heyeti Hierapolis’teki 2012-2015 yılları arasındaki araştırma ve restorasyon çalışmalarını özellikle Mezarın etrafına yapılmış Kilise alanında yoğunlaştırdı. Bu dönemde Lykos Vadisi’ndeki Erken Hristiyanlık Dönemi araştırmaları önemli bir gelişme kaydetti ve yakınlardaki Laodikeia ve Maiandros Tripolisi kentlerindeki arkeoloji araştırmaları yoğunlaştı. Araştırmalarımızın derinleştirilmesi çerçevesinde olağanüstü önem taşıyan bir buluntu, 2015 yılında kiliseye girişi sağlayan bir mekanda hacıların Havari Philippus’a ve Tanrıya yakaran çok sayıda graffitiler ve boyalı yazıtlar bıraktığı bir duvarın ortaya çıkartılmasıdır. Diğer buluntular, Kutsal Alan’ın, Aziz Philippus’un imgesini taşıyan özel damgalı unguentariada tıbbi maddelerin dağıtıldığı sağlık ve şifa merkezi olduğunu doğrulamamızı mümkün kıldı.

HIERAPOLIS ALMA PHILIPPUM ”: NEW EXCAVATIONS, RESEARCHES AND RESTORATIONS IN THE SANCTUARY OF THE APOSTLE

After the discovery in 2011 of the tomb of St Philip inside the large Byzantine Sanctuary dedicated to the memory of the Apostle, in the course of the 2012-2015 campaigns the Italian Archaeological Mission in Hierapolis intensified its research and restoration activities, especially in the area of the Church around the sepulchre. This period also saw the extraordinary development of historical investigations of early Christianity in the valley of the Lykos and the intensification of the archaeological research in the nearby cities of Laodicea and Tripolis on the Maeander. In this framework of profound renewal of our knowledge, of extraordinary importance is the discovery in 2015, in a room by the entrance to the Church, of a wall on which the pilgrims left numerous graffiti and painted inscriptions, with references to Philip the Apostle and invocations to the Lord. Other discoveries have made it possible to verify that the Sanctuary was a centre of health care and healing, with the production of medicinal substances, distributed in special ampullae that bear stamps with the image of St Philip.

PDF

___

S. Ahrens, “A Set of Western European Pilgrim Badges from Hierapolis of Phrygia”, RendPontAc 84, 2011/12, 67-74.

S. Ahrens – J. R. Brandt, “ Excavations in the North-East Necropolis of Hierapolis 2007 – 2011”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 395-414.

M. Amelotti – L. Migliardi Zingale, Le Costituzioni giustinianee nei papiri e nelle epigrafi (Milano 1985).

F. Amsler, “The Apostle Philip, the Viper, the Leopard and the Kid. The masked Actors of a Religious Conflict in Hierapolis of Phrygia (Acts of Philip VIII-XV and Martyrdom)”, Society of Biblical Literature Seminar Papers 35, 1996, 432-437.

F. Amsler, “Acta Philippi: Commentarius”, Corpus Christianorum 12 (Turnhout 1999).

P. Arthur, Hierapolis (Pamukkale) bizantina e turca. Guida Archeologica (İstanbul 2006).

Ş. Aydıngün, “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea) Kazıları ilk Beş Yıllık Değerlendirme 2010-2015”, KST 38.1, 2017, 371-388.

Ş. Aydıngün – A. Aslan – D. Kaya, “Küçükçekmece Göl Havzası (Bathonea?) Kazılarında ele geçen Unguentariumlar”, İstanbul Araştırmaları Yıllığı 2, 2013, 1-14.

G. Battista De Rossi – J. Gatti, Inscriptiones christianae urbis Romae Pars prima 2 (1888).

J. Blid, “Sacred Movement to Labraunda – An Archaeological Perspective”, HEROM 1.1, 2012, 157-195.

F. Bovon, “From Vermont to Cyprus: a new witness of the Acts of Philip”, Apocrypha 20, 2009, 9-27.

F. Bovon – P. Geoltrain, Ecrits apocryphes chrétiens, Bibliothèque de la Pléiade (Paris 1997).

H. Brandenburg, “Die literarischen Quellen und die archäologischen Zeugnisse für den Aufenthalt, den Märtyrertod und die Bestattung des Apostels Petrus in Rom”, içinde: B. Schneidmüller – S. Wienfurter – M. Matheus – A. Wieczorek (ed.) Die Päpste. Amt und Herrschaft in Antike, Mittelalter und Renaissance (Regensburg 2016) 39-76.

J. R. Brandt – E. Hagelberg – G. Bjørnstad – S. Ahrens, Life and Death in Asia Minor in Hellenistic, Roman and Byzantine Times. Studies in Archaeology and Bioarchaeology, Studies in Funerary Archaeology (Philadelphia 2017).

A. H. Cadwallader – M. Trainor, Colossae in Space and Time. Linking to an Ancient City (Göttingen 2011).

M. P. Caggia, “La collina di S. Filippo a Hierapolis di Frigia: osservazioni sulle fasi di occupazione bizantina e selgiuchide”, Scienze Antichità 20.2, 2014, 143-161.

M. P. Caggia, “The thermal building of the Sanctuary of Saint Philip in Hierapolis (Phrygia, Turkey)”, içinde: M. F. Boussac – S. Denoix – T. Fournet – B. Redon (ed.) 25 Siècles de bain collectif en Orient. ProcheOrient, Egypte et péninsule Arabique, Actes du 3ème Colloque international Balneorient, Damas 2009 (Cairo 2014) 433-452.

M. P. Caggia, “ Le Terme Ottagonali e le loro trasformazioni in quartiere abitativo: osservazioni sulle fasi di età proto e mediobizantin”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 689-713.

M. P. Caggia, “Prime indagini sul terrazzo dell’Aghiasma: la Chiesa di San Filippo”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 20072011 (İstanbul 2016) 729-760.

M. P. Caggia, “The marbles of the Church of St Philip in Hierapolis. Phases of construction and opus sectile flooring”, içinde: T. Ismaelli – G. Scardozzi(ed.) Ancient quarries and building sites in Asia Minor. Research on Hierapolis in Phrygia and other cities in south-western Anatolia: archaeology, archaeometry, conservation (Bari 2016) 473-488.

M. P. Caggia, “Mosaic and Opus Sectile Pavements in the Church of St. Philip in Hierapolis”, içinde: C. Şimşek – T. Kaçar(ed.) Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi/The Lykos Valley and Neighbourhood in Late Antiquity (İstanbul 2018) 309-324.

M. P. Caggia – F. Galvagno – P. Mighetto, “Il percorso processionale della collina di S. Filippo. Interventi di restauro sulla scalinata e sul ponte”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 675-687.

R. Caldarola, “Analisi contestuale di alcune classi di materiali protobizantini rinvenuti nelle Terme Ottagonali” içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 715-727.

E. Cantisani – S. Vettori – M. P. Caggia, “Mortars and plasters of the St Philip Church”, içinde: T. Ismaelli – G. Scardozzi(ed.) Ancient quarries and building sites in Asia Minor. Research on Hierapolis in Phrygia and other cities in south-western Anatolia: archaeology, archaeometry, conservation (Bari 2016) 511-522.

E. Cantisani – S. Vettori – S. Bracci – M. P. Caggia – E. Neri – A. S. Leal, Fragments of painted plaster from the Church of St Philip in Hierapolis: a preliminary archaeological and archaeometric study (ed.) Ancient quarries and building sites in Asia Minor. Research on Hierapolis in Phrygia and other cities in south-western Anatolia: archaeology, archaeometry, conservation (Bari 2016) 523-540.

D. Cottica, “Ceramiche bizantine dipinte ed unguentari tardo antichi dalla “Casa dei Capitelli ionici” a Hierapolis”, RdA 22, 1998, 81-90.

D. Cottica,“Unguentari tardo antichi dal Martyrion di Hierapolis, Turchia”, MEFRA 112.2, 2000, 999-1021.

D. Cottica,“Pavimenti in opus sectile dall’insula 104 a Hierapolis di Frigia”, RdA 28, 2004, 89-106.

F. V. M. Cumont, Les inscriptions chrétiennes de l’Asie Mineure (Roma 1895).

E. Dal Covolo – G. Sfameni Gasparro, Cristo e Asclepio: culti terapeutici e taumaturgici nel mondo mediterraneo antico fra cristiani e pagani, Atti del Convegno internazionale, Accademia di studi mediterranei, Agrigento 20-21 novembre 2006 (Roma 2008).

F. D’Andria,“Il santuario e la tomba dell’Apostolo Filippo a Hierapolis di Frigia”, RendPontAc 84, 2011/12, 1-52.

F. D’Andria, “ Il Ploutonion a Hierapolis di Frigia”, IstMitt 63, 2013, 157-217.

F. D’Andria, “Storia di un libro sul Martyrion di Hierapolis di Frigia”, Orizzonti 14, 2013, 125-138.

F. D’Andria, “Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2011 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 34.3, 2013, 125-138.

F. D’Andria, Cehennem’den Cennet’e Hierapolis (Pamukkale). Ploutonion. Aziz Philippus’un Mezarı ve Kutsal Alanı(İstanbul 2014).

F. D’Andria, “Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2012 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 35.1, 2014, 125-138.

F. D’Andria, “Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2013 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, KST 36.1, 2015, 203-222.

F. D’Andria, “Gli scavi del 1974 nelle insulae 96 e 73”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 623-650.

F. D’Andria, “Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2014 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, KST 37.2, 2016, 157-174.

F. D’Andria, “Phrygia Hierapolis’i (Pamukkale) 2015 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışmaları”, KST 38.1, 2017, 358-370.

F. D’Andria,“Saints and Pilgrims in the Lykos Valley (Asia Minor)”, Deltion of the Christian Archaeological Society 38, 2017, 35-56.

F. D’Andria, “The Sanctuary of St Philip in Hierapolis and the tombs of saints in Anatolian cities”, içinde: J. R. Brandt – E. Hagelberg – G. Bjørnstad – S. Ahrens(ed.) Life and Death in Asia Minor in Hellenistic, Roman and Byzantine Times. Studies in Archaeology and Bioarchaeology, Studies in Funerary Archaeology (Oxford 2017) 3-18.

F. D’Andria – G. Scardozzi – A. Spano, Atlante di Hierapolis di Frigia. Hierapolis di Frigia II (İstanbul 2008).

F. D’Andria – L. Campagna, “The Castellum Aquae of Hierapolis of Phrygia”, G. Wiplinger(ed.) Cura Aquarum in Ephesus. Proceedings of the 12th International Conference on the History of Water Management and Hydraulic Engineering, Ephesus-Selçuk, October 2-10, 2004 (Leuven 2006) 359361.

M De Giorgi, “Materials, forms and models in the St Philip Church of Hierapolis: Byzantine architectural elements”, içinde: T. Ismaelli – G. Scardozzi(ed.) Ancient quarries and building sites in Asia Minor. Research on Hierapolis in Phrygia and other cities in south-western Anatolia: archaeology, archaeometry, conservation (Bari 2016) 489-500.

P. Delogu, “Leone III, Santo”, I Papi da Pietro a Francesco, Enciclopedia Italiana 1, 2014, 695-704.

V. Déroche,“Dream Healing: from Asklepios to the Physician Saints”, içinde: R. G. Ousterhout(ed.) Life is Short, Art Long. The Art of Healing in Byzantium. Catalogue of Exibition in Sunave Inan Kıraç Müzesi (İstanbul 2015) 12-25.

S. Destephen, Prosopographie chrétienne du Bas-Empire. 3, Diocèse d’Asie (325-641), (Paris 2008).

B. Duman, “Son Arkeolojik Araştırmalar ve Yeni Bulgular Işığında: Tripolis ad Maeandrum = Tripolis ad Maeandrum: The Latest Archaeological Research Results and New Finds”, Cedrus I, 2013, 179-200.

B. Duman, “Taberna in Tripolis”, içinde: C. Şimşek – F. D’Andria(ed.) Landscape and History in the Lykos Valley. Laodikeia and Hierapolis in Phrygia (Cambridge 2017) 109-142.

B. Duman, “Geç Antik Çağ’da Lidya Tripolis’i(MS 4. yy’dan Sasani Tahribatına Kadar”, içinde: T. Kaçar – C. Şimşek(ed.) Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi/The Lykos Valley and Neighbourhood in Late Antiquity (İstanbul 2018) 343-368.

B. Duman – H. H. Baysal, “Tripolis ad Maeandrum 2014 Yılı Kazı, Onarım ve Koruma Çalışmaları”, KST 37.1, 2016, 563-584.

B. Duman – H. H. Baysal, “Tripolis ad Maeandrum 2015 Yılı Kazı, Onarım ve Koruma Çalışmaları”, KST 38.2, 2017, 539-562.

B. Duman – E. Konakçı,“The Silent Witness of the Mound of Colossae: Pottery Remains”, içinde: A. H. Cadwallader – M. Trainor(ed.), Colossae in Space and Time. Linking to an Ancient City (Ruprecht 2011) 247-281.

D. Feissel, “Epigraphie administrative et topographie urbaine: l’emplacement des Actes inscrits dans l’Ephèse protobyzantine (IVVI s.)”, içinde: R. Pillinger – O. Kresten – F. Krinzinger – E. Russo(ed.) Efeso paleocristiana e bizantina. Archäologische Forschungen 3(1999) 121-132.

A. Filippini, “Councillors, Heretics and Archbishops in Late Antique Hierapolis: Recent Epigraphical Findings Concerning the City, its Territory, and the History of Hierapolis’ Bishopric (IV-IX cent.)”, içinde: T. Kaçar – C. Şimşek(ed.) Geç Antik Çağ’da Lykos Vadisi ve Çevresi/The Lykos Valley and Neighbourhood in Late Antiquity (İstanbul 2018) 249-290.

A. Filippini, “Non sono atti degli apostoli ma scritti demoniaci”. Il movimento enkratita nell’Anatolia tardoantica: iscrizioni, eresiologi e testi apocrifi”, AMS 87, 2017, 413-472.

B. A. Foskolou, “ Leipsana, Thaumata kai Evlogies”, Deltion of the Christian Archaeological Society 37, 2016, 157-180.

E. A. Gardner, “ Inscriptions Copied by Cockerell in Greece II”, JHS 6, 1885, 340-363.

M. Guarducci, Epigrafia greca III (Roma 1974).

F. Guizzi – M. Nocita, “Novità epigrafiche da Hierapolis di Frigia (2013-2014)”, Scienze dell’Antichità 21, 2015, 31-46.

F. Guizzi – M. Nocita, “Novità epigrafiche da Hierapolis di Frigia (2015)”, Scienze dell’Antichità 22.1, 2016, 17-25.

J. M. Hall, Artifact and Artifice. Classical Archaeology and the Ancient Historian (London 2014).

J. Hayes, “A new type of Early Christian Ampulla”, BSA 66, 1971, 243-248.

U. Huttner, Early Christianity in the Lycus Valley (Boston 2013).

T. Ismaelli,“La Tholos del Ploutonion, l’edificio augusteo e le preesistenze ellenistiche”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 321-354.

T. Ismaelli, Il Tempio A nel Santuario di Apollo. Architettura, decorazione e contesto, Hierapolis di Frigia X (İstanbul 2017).

W. Judeich, “Inschriften”, içinde: C. Humann – C. Cichorius – W. Judeich – F. Winter(ed.) Altertumer von Hierapolis JdI 4. Ek, 1898, 67-180.

J. M. Kaplan Fund, Preserving the Archaeological Past in Turkey and Greece. The J. M. Kaplan Fund Grantmaking Initiative, 2007-2015 (New York 2017).

R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture (New Haven - London 1986).

H. Kumsar – Ö. Aydan – C. Şimşek – F. D’Andria,“Historical earthquakes that damaged Hierapolis and Laodikeia antique cities and their implications for earthquake potential of Denizli basin in western Turkey”, Bulletin of Engineering Geology and the Environment 75.2, 2016, 519-536.

M. Leo Imperiale,“Sanctum oleum sume. Le ampolle a eulogia di tipo microasiatico da Hierapolis di Frigia”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 663-674.

P. Maraval, Lieux saints et pèlerinages d’Orient. Histoire et geographie. Des origines à la conquête arabe (Münster 2004).

F. Masino – G. Sobrà, “Ricerche e interventi nel Teatro”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli(ed.) Hierapolis di Frigia. Le attività delle campagne di scavo e di restauro 2004-2006 (İstanbul 2012) 207233.

M. Melfi, I Santuari di Asclepio in Grecia I (Roma 2007).

P. Mighetto, “Il cantiere del nuovo palcoscenico del Teatro”, F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli(ed.) Hierapolis di Frigia. Le attività delle campagne di scavo e di restauro 2004-2006 (İstanbul 2012) 235247.

O. Motolese, Hierapolis di Frigis: chiesa di S. Filippo. I materiali ceramici,tesi di Laurea Magistrale, Università del Salento (2013/14).

E. Neri – M. P. Caggia,“Fragments de la décoration pariétale de l’église de St. Philippe à Hiérapolis (Phrygie): matériaux, techniques, motifs. Approches archéologiques et archéométriques”, içinde: L. Neirajimenez(ed.) Estudios sobre mosaicos antiguos y medievales. Actas del XIII Congreso AIEMA Madrid, 14-18 de septiembre de 2015 (Roma 2016) 285-294.

A. Ovadiah – R. Pierri, “Elija’s Cave on Mount Carmel and its Inscription”, içinde: L. D. Chrupcala(ed.) Christ is here! Studies in Biblical and Christian Archaeology in Memory of Michele Piccirillo, Ofm-Studium Biblicum Franciscanum 52 (Milano 2012) 29-76.

P. Panarelli, “Il cosiddetto “Santuario delle Sorgenti”(Ploutonion): Le attività di scavo 2008-2011”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 293-320.

S. Pedone, “Byzantine sculpture in Hierapolis: engraving techniques and colour finishes”, içinde: T. Ismaelli – G. Scardozzi(ed.) Ancient quarries and building sites in Asia Minor. Research on Hierapolis in Phrygia and other cities in south-western Anatolia: archaeology, archaeometry, conservation (Bari 2016) 501-510.

M. C. Pennacchio “Giovanni III”, Enciclopedia Italiana 1, 2014, 537539.

H. Pfanz – G. Yüce – F. D’Andria – W. D’Alessandro – B. Pfanz – Y. Manetas – G. Papatheodorou, “The Ancient Gates to Hell and their Relevance to Geogenic CO2”, içinde: P. Wexler(ed.) History of Toxicology and Environmental Health. Toxicology in Antiquity I (Amsterdam 2014) 92-117.

R. Pillinger, “Neue Entdeckungen in der sogennanten Paulusgrotte von Ephesos”, Mitteilungen zur christliche Archäologie 6, 2000, 16-29.

B. Pitarakis,“Empowering Healing: Substances, Senses, and Rituals”, içinde: R. G. Ousterhout(ed.) Life is Short, Art Long. The Art of Healing in Byzantium. Catalogue of Exibition in Sunave Inan Kıraç Müzesi (İstanbul 2015) 162-179.

L. Quilici, “Le terme dell’abitato ellenistico romano di Paleokastro”, Orizzonti 16, 2015, 117-124.

W. M. Ramsey, The cities and bishoprics of Phrygia: being an essay of the local history of Phrygia from the earliest time to the Turkish conquest, Band 1,2. West and West-Central Phrygia (Oxford 1987).

M. Richter, Infra (2017).

T. Ritti, Fonti letterarie ed epigrafichei, Hierapolis. Scavi e Ricerche I (Roma 1985).

T. Ritti, “Alcune iscrizioni rinvenute nella Chiesa di San Filippo”, RendPontAc 84, 2011/12, 53-61.

T. Ritti, Storia e Istituzioni di Hierapolis. Hierapolis di Frigia 9 (İstanbul 2017).

G. Scardozzi, “Ricognizioni archeologiche nel territorio di Hierapolis”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli (ed.) Hierapolis di Frigia. Le attività delle campagne di scavo e di restauro 2004-2006 (İstanbul 2012) 109-142.

G. Scardozzi, Nuovo Atlante di Hierapolis di Frigia. Cartografia archeologica della città e delle necropoli, Hierapolis di Frigia VII (İstanbul 2015).

G. Scardozzi,“The Marmora Phrygiae Project: the Contribution of Landscape Archaeology Research in the Territory of Hierapolis in Phrygia to the Reconstruction of Building Sites in the City, and their Strategies for Supplying Stone Materials”, içinde: C. Şimşek – F. D’Andria(ed.) Landscape and History in the Lykos Valley. Laodikeia and Hierapolis in Phrygia (Cambridge 2017) 165-206.

G. Sfameni Gasparro, “Taumaturgia e culti terapeutici nel mondo tardo-antico: fra pagani, ebrei e cristiani”, içinde: E. Dal Covolo – G. Sfameni Gasparro(ed.) Cristo e Asclepio: culti terapeutici e taumaturgici nel mondo mediterraneo antico fra cristiani e pagani, Atti del Convegno internazionale, Accademia di studi mediterranei, Agrigento 20-21 novembre 2006 (Roma 2008) 13-53.

V. Shalev-Hurvitz, Holy Sites Encircled. The Early Byzantine Concentric Churches of Jerusalem (Oxford 2015).

E. Sjöqvist, “Morgantina. Hellenistic Medicine Bottles”, AJA 64, 1960, 78-83.

C. Sotinel, “Pelagio I”, Enciclopedia Italiana 1, 2014, 529-536.

C. Şimşek, (Laodikeia ad Lycum), Eski Anadolu Kentleri (İstanbul 2007).

C. Şimşek, Laodikeia (Laodicea ad Lycum) (İstanbul 2013).

C. Şimşek, 10. Yılında Laodikeia (2003-2013 Yılları) (İstanbul 2014).

C. Şimşek, Church of Laodikeia. Christianity in the Lykos Valley (Denizli 2015).

C. Şimşek – F. D’Andria, Landscape and History in the Lykos Valley. Laodikeia and Hierapolis in Phrygia (Cambridge 2017).

W. Tabbernee, Montanist inscriptions and testimonia. Epigraphic sources illustrating the history of Montanism (Macon 1997).

G. Traversari, “Laodicea di Frigia”, RdA Ek 24, 2000.

R. Ungaro, “Nota su alcuni elementi architettonici di età romana dall’area del Santuario di S. Filippo a Hierapolis”, içinde: F. D’Andria – M. P. Caggia – T. Ismaelli(ed.) Hierapolis di Frigia 8, 1-2. Le attività delle campagne di scavo e restauro 2007-2011 (İstanbul 2016) 775-797.

P. Verzone, “Le chiese di Hierapolis in Asia Minore”, Cahiers Archéologiques 8, 1956, 37-61.

P. Verzone, “Il martyrium ottagonale a Hierapolis di Frigia”, Palladio 10, 1-20.

G. Vörös,“Bathing and Immersing in Machaerus: the Herodian Royal Bathhouse and the Four Ritual Purification Baths (Miqva’oth)”, StBiFranc 66, 2016, 321-349.

C. C. Wenn – S. Ahrens – J. R. Brandt, “Romans, Christians, and pilgrims at Hierapolis in Phrygia: Changes in funerary practices and mental processes”, içinde: J. R. Brandt – E. Hagelberg – G. Bjørnstad – S. Ahrens, Life and Death in Asia Minor in Hellenistic, Roman and Byzantine Times. Studies in Archaeology and Bioarchaeology, Studies in Funerary Archaeology (Oxford 2017) 196-218.

A.M. Yasin, Saints and Church Spaces in the Late Antique Mediterranean (Cambridge 2009).

A.M. Yasin,“Prayers on Site: the Materiality of Devotional Graffiti and the Production of Early Christian Sacred Space”, içinde: A. Eastmond(ed.) Viewing Inscriptions in the Late Antique and Medieval World (Cambridge 2015) 36-60.

P. Zander, La Necropoli di San Pietro. Arte e fede nei sotterranei della Basilica Vaticana (Roma 2014).

F. Zanzottera, “L’acqua nella vita e nell’architettura monastica”, içinde: C. D. Fonseca – E. Fontanella(ed.) Anima dell’acqua. Catalogo Mostra Milano, Palazzo Reale, 2008-2009 (Milano 2008) 320-327.