20963

Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Cuma Tatili

Cuma, sanılabileceğinin aksine, İslamî kimliğe sahip Osmanlı Devleti’nin geleneksel tatil günlerinden biri değildir. İslam dininde haftalık tatil konusunda herhangi bir şer’i düzenleme getirilmemiştir. Bu makalede, XIX. yüzyılın ilk yarısında bürokratik bir devletin inşa sürecinde ortaya çıkan cuma tatilinin, iş yükü artan memurların istirahat ihtiyacını karşılamaya dönük modern bir idarî düzenleme olduğu, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e uzanan sürede ise millî bir nitelik kazanarak, ulus devlet oluşumunun seküler olgularından biri haline geldiğinin altı çizilmektedir.

Official Holiday of Friday from the Tanzimat to the Early Republic

In essential contrast with the common assumption, Friday was not a religiously sanctioned official holiday in the pre-19th century Ottoman Empire, notwithstanding that it was an Islamic state. In the Islamic religion, there is no arrangement regarding the weekly rest day for working class. This article argues that the official holiday of Friday emerged through the bureaucratic state building process to meet the needs for resting of civil servants in the first half of the 19th century and, concomitantly, it was an essentially modern practice. Between the Second Constitutional Period and Early Republic the official holiday of Friday eventually became one of the main aspects of the nation-state building in a nationalist and secularist framework.

___

A. Arşivler
A.1. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
A.2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Babıâli Evrak Odası Evrakı (BEO.)
Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH. MUİ.)
Dâhiliye Nezareti Mütenevvia Evrakı (DH. MTV.)
İrade Dâhili (İ. DH)
Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.)
Sadâret Evrakı, Mektûbî Kalemi, Mühimme (A. MKT. MHM)
Şura-yı Devlet Evrakı (ŞD.)
Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat (Y. PRK. ASK.)
A.3. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTEA)
B. Süreli Yayınlar
Ahenk
Dersaadet
Hakimiyet-i Milliye
Journal des débats
La Croix
İkdam
İslam Dünyası
İttihad
Sabah
Sırat-ı Müstakim
Tanin
Tasvir-i Efkâr
Vakit
C. Resmi Yayınlar
Düstur
Kavanin Mecmuası
Takvim-i Vekayi
TBMM Zabıt Ceridesi
D. Kitap ve Makaleler
Açıksözcü, H. (1933), İstiklâl Harbinde Kastamonu, Kastamonu Vilayet Matbaası, Kas-tamonu.
Ahmad, F. (1998), “Cumhuriyet Türkiye’sinde Sınıf Bilincinin Oluşması 1923–1945”, D. Quataert & E. J. Zürcher (Der.), Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839– 1950, Çev. C. Ekiz, İletişim, s. 123-153, İstanbul.
Ahmed Lûtfî Efendi (1999), Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, C. 4-5, Tarih Vak-fı-Yapı Kredi, İstanbul.
Akşin, S. (1980), 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Gerçek, İstanbul.
Akyıldız, A. (2006), Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, 2. Baskı, İletişim, İstanbul.
Alpkaya, F. (2008), “Önsöz”, Onur Karahanoğulları, Birinci Meclisin İçki Yasağı: Men-i Müskirat Kanunu, Phoenix, Ankara.
Atay, T. (2004), “Gelenekçilikle Karşı-Gelenekçiliğin Gelgitinde Türk ‘Gelenek-çi’ Mu-hafazakârlığı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 5 (Muhafazakârlık), 2. Baskı, İle-tişim, s.154-178, İstanbul.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (1997), C. 2, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey (2001), Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, (Haz.: Ali Şük-rü Çoruk), Kitabevi, İstanbul.
Bardakçı, M. (Yay.) (2014), Mahmud Şevket Paşa’nın Sadaret Günlüğü, Türkiye İş Bankası Kültür, İstanbul.
Başar, Z. (1977), Tarih Boyunca Çeşitli Hizmetleriyle Camilerimiz, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
Baytal, Y. (2012), Atatürk Döneminde Sosyal Yardım Faaliyetleri (1923-1938), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
Bein, A. (2013), Osmanlı Uleması ve Türkiye Cumhuriyeti: Değişimin Failleri ve Gele-neğin Muhafızları, Çev., B. Üçpunar, Kitap Yay. İstanbul.
Boratav, K. (2006), Türkiye’de Devletçilik, 2. Baskı, İmge, Ankara.
Çavdar, T. (2001), Talât Paşa: Bir Örgüt Ustasının Yaşamöyküsü, 4. Baskı, İmge, An-kara.
Emin Efendi. (2009), Osmanlı Hayatından Kesitler: Menâkıb-ı Kethüdâzâde El-Hâc Mehmed
Ârif Efendi, (Haz. H. Gürkan –H. M. Yücer) 2. Baskı, İnsan, İstanbul.
Emiroğlu, K. (2002), Gündelik Hayatımızın Tarihi, 3. Baskı, Dost, Ankara.
Ergeneli, A. (1993), Çocukluğumun Savaş Yılları Anıları, İletişim, İstanbul.
Ergin, O. (1977a), Türkiye Maarif Tarihi, C.1-2, Eser Matbaası, İstanbul.
Ergin, O. (1977b), Türkiye Maarif Tarihi, C.3-4, Eser Matbaası, İstanbul.
Ergut, F. (2004), Modern Devlet ve Polis: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Deneti-min Diyalektiği, İletişim Yay., İstanbul.
Eryılmaz, B. (1992), Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret Yay., İstanbul.
Falih Rıfkı, (1933), Eski Saat, Akşam Matbaası, İstanbul.
Findley, C. V. (1994), Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform: Bâbıâli (1789-1922), Çev., L.Boyacı-İ.Akyol, İz Yay., İstanbul.
Findley, C. V. (2011), “Tanzimat”, R. Kasaba (Ed.), Türkiye Tarihi 1839-2010, Çev., Z. Bilgin, Kitap Yay., İstanbul, s. 37-69.
Findley, C. V. (2012), Modern Türkiye Tarihi, Çev., G. Ayas, 2. Baskı, Timaş, İstanbul.
Giddens, A. (2008), Ulus Devlet ve Şiddet, Çev., C. Atay, 2. Baskı, Kalkedon, İstanbul.
Goitein, S. D. (1965), “Djuma”, The Encyclopedia of Islam, Vol. II, E.J.Brill, Leiden and London, s. 592-594.
Gürses, D. (2005), “Ahmet Hamdi Başar”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 7 (Li-beralizm), İletişim, s. 332-338, İstanbul.
Hatemi, N. (2002), Mareşal Fevzi Çakmak ve Günlükleri, C. 2, YKY., İstanbul.
Hobsbawm, E. (2006), “Giriş: Gelenekleri İcat Etmek”, E. Hobsbawm-T.Ranger (Der.), Geleneğin İcadı, Çev. M. M.Şahin, Agora, s. 1-18, İstanbul.
Hürmen, F. R. (Haz.) (2006), Bürokrat Tevfik Biren’in II. Abdülhamid, Meşrutiyet ve Mü-tareke Hatıraları, C. II, Pınar, İstanbul.
Kansu, A. (2002), 1908 Devrimi, 3. Baskı, İletişim, İstanbul.
Karakışla, Y. S. (1998), “Osmanlı Sanayi İşçisi Sınıfının Doğuşu 1839-1923”, D. Quata-ert & E. J. Zürcher (Der.), Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, Çev., C. Ekiz, İletişim, s. 27-54, İstanbul.
Karay, R. H. (2009), Üç Nesil Üç Hayat, İnkılâp, İstanbul.
Karpat, K. H. (2015), Türk Demokrasi Tarihi, 6. Baskı, Timaş, İstanbul.
Kechriotis, V. (2009), “II. Meşrutiyet Dönemi İzmir’de Hıristiyanlar ve Müslümanlar Arasında Günlük İlişkiler”, Çev., N. İlkaya, Toplumsal Tarih, S. 184, Nisan, s. 18-27.
Kerimoğlu, H. T. (2008), İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Rum Politikası 1908-1914, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir, 2008.
Koraltürk, M. (Yay. Haz.) (2007), “Gazi Bana Çok Kızmış…”: Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul.
Koraltürk, M. (2011a), Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi, İletişim, İstanbul.
Koraltürk, M. (2011b), “Cumhuriyet’in İlk Yıllarına Ekonomide Milliyetçi Bir Tepki: Cuma Tatili”, Kebikeç, S. 31, s. 189-195.
Kur’an-ı Kerim Meali. (2006), 12. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara.
Küçük, C. (1997), “Hafta Tatili: İslamî Dönem”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 15, s. 130-132.
Ortaylı, İ. (2005), “Osmanlılar’da Millet Sistemi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 30, s. 66-70.
Özbek, N. (1995), “Abdürreşid İbrahim’in İkinci Meşrutiyet Yılları: Teârüf-i Müslimîn ve İslâm Dünyası Dergileri”, Toplumsal Tarih, S.20, s.18-23.
Ökçün, A. G. (1968), Türkiye İktisat Kongresi 1923- İzmir: Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi., Ankara.
Ökçün, A. G. (1996), Ta’til-i Eşgal Kanunu 1909: Belgeler-Yorumlar, 2. Baskı, Sermaye Piyasası Kurulu, Ankara.
Pakalın, M. Z. (1971), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.I, MEB, İstanbul.
Pierson, C. (2000), Modern Devlet, Çev. D. Hattatoğlu, Çiviyazıları, İstanbul.
Quataert, D. (1998), “Selanik’teki İşçiler, 1850-1912”, D. Quataert & E. J. Zürcher (Der.), Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler 1839-1950, Çev., C. Ekiz, İletişim, İstanbul.
Quataert, D. (2004), Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, Çev., A. Berktay, 3. Baskı, İle-tişim, İstanbul.
Sezgin, Ö. (2005), Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, 2. Baskı, İmge, Ankara.
Shorter, F. C. (1985), “The Population of Turkey after the War of Independence”, Inter-national Journal of Middle East Studies, Vol. 17, No. 4, s. 417-441.
Soydan, M. (2006), Milli Mücadele Tarihine Dair Notlar: Ankaralı’nın Defteri, (Haz. N. Bilgi), Türkiye İş Bankası Kültür, İstanbul.
Şimşir, B. N. (Haz.) (2005), İngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), C.5, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Talas, C. (1992), Türkiye’nin Açıklamalı Sosyal Politika Tarihi, Bilgi. Ankara.
Tilly, C. (2001), Zor, Sermaye ve Avrupa Devletlerinin Oluşumu, Çev. K. Emiroğlu, İmge, Ankara.
Toprak, Z. (1982), Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), , Yurt, Ankara.
Tukin, C. (1949), “Yakın Çağ Tarihimizde Hafta Tatili”, Tarih Dergisi, C.1/S.1, s. 139-144.
Tunaya, T. Z. (1998), Türkiye’de Siyasal Partiler, C.1, İletişim, İstanbul.
Tunaya, T. Z. (2003), İslâmcılık Akımı, Bilgi Üniversitesi, İstanbul.
Tunçay, M. (1989), 1923 Amele Birliği, BDS, İstanbul.
Tural, E. (2016), Son Dönem Osmanlı Bürokrasisi: II. Meşrutiyet Dönemi’nde Bürokrat-lar, İttihatçılar ve Parlamenterler, İmge, Ankara.
Unat, F. R. (Yay. Haz.) (1943), Abdi Tarihi: 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Uyar, H. (2002a), “Mahmut Esat Bozkurt”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 2 (Kemalizm), 2. Baskı, İletişim, s. 214-219, İstanbul.
Uyar, H. (2002b), “Şükrü Kaya”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 2 (Kemalizm), 2. Baskı, İletişim, s. 80-83, İstanbul.
Ülkekul, C. Taş Kömürü Havzasında (İşletmelerinde) Bahriye Nezareti Yönetimi (1865-1908) ve Dilaver Paşa Nizamnamesi, Çeviriler: A. H. Can, http://kentvedemiryolu. com/indir.php?dosya=TAS-KOMURU-HAVZASINDA-ISLETMELERINDE-BAHRI-YE-NEZARETI-YONETIMI-1865-1908-VE-DILAVER-PASA-NIZAMNAMESI.pdf (28.02.2017).
Ünüvar, S. (2002), “Milli Mücadele Dönemi’nde Çalışma Hayatı ve Ekonomi”, Türkler,C. 16, Yeni Türkiye, Ankara, s. 128-136.
Yalçın, H. C. (1976), Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür, İstanbul.
Yıldız, A. (2007), “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”: Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), 3. Baskı, İletişim, İstanbul.
Zürcher, E. J., (2015), Osmanlı İmparatorluğu’ndan Atatürk Türkiye’sine Bir Ulusun İn-şası: Jön Türk Mirası, Çev., L. Yalçın, Akılçelen Kitaplar, Ankara.