Mezhepler Arasında İntikal Bağlamında Osmanlı’da Teşeffu’ ve Yasaklanmasına Dair Bazı Tespitler

Müslüman toplumlarının ihtiyaçları sonucunda ortaya çıkan ve zamanla müesseseleşen fıkıh mezhepleri İslam dünyasında bin asrı aşan bir süredir uygulama sahası bulmuştur. Osmanlı Devleti de aynı geleneği devam ettirmiş ve şer’î hukuk sahasında Hanefî mezhebini esas almıştır. Tek mezhebe dayalı bu hukukun toplumun ihtiyaçlarına ve gelişme çizgisine ne ölçüde cevap verdiği, teori ile hayat arasında uyumu nasıl sağladığı, hukuki hayatta istikrar ve adaletin temininde nasıl bir rol oynadığının anlaşılması hukuk tarihi açısından büyük önem arz etmektedir. Zamanın değişimini ve gelişimini doğru yorumlayabilmek için buna ihtiyaç da vardır. Osmanlı fakihleri Hanefi mezhebinin en sahih görüşlerini uygulamaya çalışmış ancak şartların değişmesi sonucu, ilgili görüşün maslahatı gerçekleştiremediği durumlarda çeşitli arayışlara girmişlerdir. Mezhepteki hükmün yeterli olmadığı veya kamu vicdanını zedelediği bireylerle ilgili bazı meselelerde ise 944/1537 tarihine kadar teşeffu‘yu önermişlerdir. Teşeffu’ hususu, o tarihte yayınlanan bir fermanla uygulama bu yönde devam ederken, Diyâr-ı Rûm’da tamamen yasaklanmıştır. Teşeffu‘ Hanefi mezhebini iltizâm eden bir kimsenin bir meselede Şâfiî kavliyle amel etmesidir. Bu durumda kişi karşılaştığı meselenin çözümü için ya doğrudan Şâfiî hâkime ya da dolaylı olarak Hanefî hâkimin tayin ettiği Şâfiî naibe müracaat edecektir. Bu çalışmada öteden beri uygulama alanı bulmuş olan teşeffu‘ imkânının yasaklanma sebebleri araştırılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuku, Osmanlı Devleti, Hanefi Mezhebi, Şafiî Mezhebi, Teşeffu‘

Some Determinations About Tesheffu’ and Its Banning in the Context of the Transfer Between Sects in the Ottoman Period

The Islamic sects that emerged as a result of the needs of the Islamic states and their societies and institutionalized to over time have found application areas for a period of more than a century in the Islamic world. The Ottoman Empire has maintained the same tradition and based on the Hanafi sect in the spiritual law field. It is of great importance in terms of history law to understand to what extent this law based on one sect responds to the needs and development of society, how it provides adaptation between theory and pratic, how this law plays a role in ensuring stability and justice in legal life. Besides, there is also a need for this law to interpret the development and change of time correctly. The Ottoman scribes have tried to apply the most authentic views of the Hanafi sect, but as a result of the change of conditions, they have sought various searches when the related opinion was not realized on an affair. Within this scope, they have paid attention to remain in the sect by making into it a mandatory law rule with the approval of the padishah, since they have not been able to change the judicial opinion which has become rooted in the sect in time and has been given a fatwa with the denomination due to their understanding of one sect law. However, in some issues related to individuals in which the judgment in the sect was not sufficient or damages the public conscience, they had recommended being shafii until 944/1537. While it was continuing to practice this direction with an edict published at that time, the issue of being shafii was completely prohibited in the Greek land. To be shafii is to be treated with Shafii utterance in an issue of a person who upholds the Hanafi sect. In this case, the person will apply either directly to the shafii judge or indirectly to the shafii public defender is assigned by Hanafi judge, in order to solve the problem. Because, since before now, Hanafi sect and Shafii sect have been integrated with one another both in the process of formation and in terms of geography and activity in which they spread. Consequently, Ottoman scribes not only know the different views of Shafii sect but also point the way them to Shafii kadi, even in limited areas. As far as it can be determined, some issues that they have been proposed before this date are as follows:- To benefit from the parent leave requirement of the marriage in Shafii wedding to avoid from the hull, in case of divorce through three divorces in a legitimate marriage,- To benefit from the possibility of discrimination, because the man in Shafiis’ does not fulfill his/her alimony responsibility, in case of the husband's disappearance and need for alimony of the spouse, - To take advantage of the opportunity to give up in Shafii sect without breaking the oath, after he takes the oath,- It is to claim that the dance and the fate which is not seen as legitimate by the Ottoman scribes are made on the Shafii sect.It has been researched that reasons for the removal of the possibility of being Shafii which is the field of application since before now in the study. As a result, it has been concluded that the claim of some of the Sufi circles render the dance and fate by being Shafii with the exception of the proposal of some Ottoman scribes to avoid legal prosecutions have an effect on the prohibition. Scribes have been unable to respond to the claim of Sufis’ since it has been a solution method proposed by them. Therefore, this situation has resulted in a lack of legal basis for legal investigations into the environment. It has been determined that the security problem of the state has been trying to overcome by being forbidden to be Shafii with the edict of the padishah since there is nothing, they can do in the sect. In the meantime, while there are many practices that show that there is a passing of imitations, even in certain issues, which accept the tecezzis of the imitation, the Ottoman legal system is limited to a single denomination on one hand and a Sharia field is regulated by law. It can be said that the security-priority approach, based on the example of the Teşeffu', has narrowed the flexibility of sharia law towards single sectarian law, and this situation has continued to some extent until the decree of jurisprudence. With the loss of legal flexibility in this field, individuals, unfortunately, hiding, denial, hülle, etc. It is seen that he tries to overcome the ways that sharia law does not approve at all. However, after the ferment, we perceived a threat of security and continued to propose the use of different denominations that would allow statesmen to act in accordance with public authority on issues related to mulhid. This situation reveals that the Ottoman jurists act with the responsibility of being a statesman as well as being a cleric.

Keywords:

Islamic Law, Ottoman Empire, Hanafi Sect, Shafi'i Sect, Tesheffu‘,

PDF

___

Akgündüz, Ahmet. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri. 9 Cilt. İstanbul: OSAV Yayınları, 1992.
Âlim b. Alâ’, Ferîdüddîn Âlim b. Alâ’ el-Enderpetî ed-Dihlevî. el-Fetâva’t-Tatarhâniyye. Thk. Şebbîr Ahmed el-Kâsımî. Muradâbâd: Mektebetü Zekeriyyâ Deyûbend, 2014.
Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarikatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (1999): 49-80.
Aydın, Ahmet. “Taklid Kavramına Dair Tartışmalardan Biri Olarak Mezhepler Arasında İntikâl Meselesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2013/1): 9-40.
Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Hars Yayınları, 2005.
Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle'nin Hazırlanışı”. Osmanlı Araştırmaları 9 (1989): 31-33.
Aydın, Mehmet Akif. “İslam Hukuku'nun Osmanlı Devleti'nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1 (2006): 11-21.
Aydın, Mehmet Akif. İslâm-Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1985.
Aydın, Mehmet Akif. “İslam Hukukunda Gasp”. İslam Tetkikleri Dergisi 9 (1995): 176-183.
Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Hukukunda Kazâî Boşanma Tefrik”. Osmanlı Araştırmaları 5 (1986): 1-12.
Âzamat, Nihat. “İbrahim Gülşeni”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 301-303. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
Bâbertî, Muhammed b. Mahmud b. Ahmed Ekmelüddin. “en-Nüketü’z-Zarîfetü fî Tercîh-i Mezheb-i Ebî Hanîfe”. Ayasofya. 1384: 204b-211b. Süleymaniye Kütüphanesi.
Bâbânî el-Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm. Hediyyetü’l-ʻârifîn esmâ’ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
Bâbânî el-Bağdâdî, İsmâîl b. Muhammed Emîn b. Mîr Selîm. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl ʻalâ Keşfi’z-zünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Barkan, Ömer Lütfi. XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1943.
Bedir, Murtaza. “Fetva ve Değişim: Geleneksel Fıkıh Yönteminde Büyük Kırılma”. Hanefîlerde Mezhep Usûlü. 15-52. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
Beşir Efendi. Semâ ve Devrân Risâlesi. Esad Efendi. 1352: Süleymaniye Kütüphanesi.
Bilgin, Vejdi. Fakih ve Toplum. İstanbul: İz Yayınları, 2003.
Bilgin, Vejdi. “16. Yüzyıl Fetvaları Çerçevesinde Toplumsal Olgulara Yaklaşım Açısından Müftülerin Tipolojik Analizi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler)-XVI. Yüzyıl. 257-275. İstanbul: Zeytinburnu Belediye Yayınları, 2017.
Cici, Recep. Osmanlı’da Fıkıh Çalışmaları. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1994.
Düzdağ, M. Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi’nin Fetvaları Işığında Kanunî Devrinde Osmanlı Hayatı. İstanbul: Şûle Yayınları, 1998.
Düzenli, Pehlül. Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvâları. İstanbul: OSAV Yayınları, 2012.
Ebû Zehre, Muhammed. Ebû Hanife. Trc. Osman Keskioğlu. 3 Baskı. Ankara: Diyanet Yayınları, 1999.
Ebu Zehre, Muhammed. Muhadarât fi’l-Vakf. Mısır: y.y., 1971.
Ebussuûd. Mecmûatü’l-fetâvâ. Der. Velî b. Yusuf. 187: İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi.
Ebussuûd. Fetâvâ-yı Ebussuûd. İsmihan Sultan. 216: Süleymaniye Kütüphanesi.
Ebussuûd. Fetâvâ-yı Ebussuûd. Esad Efendi. 3809: Esad Ef., 3612, Esad Ef., 585, Esad Ef., 892: Süleymaniye Kütüphanesi.
Ebussuûd. Ma’rûzât. 937/2: Amasya Sultan Bayezid Kütüphanesi.
Ebussuûd. Mecmûatü’l-fetâvâ. İsmihan Sultan. 241: Süleymaniye Kütüphanesi.
Haskefî, Muhammed b. Alî b. Abdirrahmân b. Muhammed. ed-Dürru’l-Muhtâr Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr. Thk. Abdulmun’ım Halîl İbrâhîm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1423/2002.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî, İhyâ-i ulûmi'd-dîn. Nşr. Seyyid İbrahim. 2 Cilt. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 1412/1992.
Görkaş, İrfan. Cemâleddin Aksarâyî’nin Hayatı-Eserleri. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 1995.
Gürer, Dilaver. “Osmanlılar'da Semâ, Devrân, Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislam Risalesi”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 26/2 (2010): 1-23.
Gürer, Dilaver. “Semâ ve Devrân Hakkında İki Risâle: Zenbilli Ali Efendi’nin Risâlesi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 3/1 (2003): 255-260.
Halebî, İbrahim. Mülteka’l-Ebhur. Thk. Vehbi Süleyman Ğâvecî Albânî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1989.
Heyet. Şer’iyye Sicilleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yayınları, 1998.
Imber, Colin. Şeriattan Kanuna: Ebussuûd ve Osmanlı’da İslâmi Hukuk. Trc. Murtaza Bedir. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2004.
İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. Thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
İbn Bahâeddin. Risâle alâ risâle Ali Çelebi fi’ddevrân ve’r-raks. Tokat Zile İlçe Halk Kütüphanesi Koleksiyonu. Müstensih: Ahmed Karsî. İstinsah Yeri: Kızıldağ (Adana). Arşiv no: 60 Zile 114/3: 188b-191a. Milli Kütüphane.
İbn Ebi’l-İzz el-Hanefi. el-İttibâ’. Thk. Muhammed Atâullah Hanif - Ebu Suheyb Abdullah b. Asım el-Karyûtî. 2. Baskı. Lahor: Mektebetü’s-Selefiyye Yayınları, 1985.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetâvâ-yı İbn Kemal. Carullah, 971: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Îzâhü’l-Islâh. Fatih. 1485: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetâvâ. Darü’l-Mesnevî. 118: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetâvâ. Hacı Mahmud. 1224: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetâvâ. Nuruosmaniye. 1967: Nuruosmaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetevâ-yı Kemalpaşazâde. Yazma Bağışlar. No. 3369. Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Mühimmâtü’l-Müftî. Çorlulu Ali Paşa. 280: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Risale fî beyâni'r-raks ve'd-deverân. Reşid Efendi. nr. 858: 206b-207b. Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Risale fi İhtilafi’l-Asr ve’z-Zeman. Aysofya. 4794: 150a-151b. Aysofya Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Risâle fî Mesâili’l-Fetâvâ. Yeni Cami. 685: Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Kemal, Ahmed b. Süleyman. Fetâvây-ı Kemalpasazâde der Hakk-ı Kızılbaş, Esad Efendi. 3548: 46b-47a. Süleymaniye Kütüphanesi.
İbn Mâze el‐Buhârî, Mahmud İbn Ahmed İbn Abdilaziz İbn Ömer. el‐Muhîtü’l‐burhânî fi’l‐fıkhi’n‐Numânî. Nşr. Ahmed Azzû İnâye. Beyrut: y.y., 2003.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kurtubî. 2 Cilt. Bidâyetü'l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. İstanbul: y.y., 1333.
İnanır, Ahmet. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Fakih ve Sûfîlerinin Semâ, Raks ve Devrân Tartışmalarında Lehte ve Aleyhte Kullandıkları Hukûki Deliller ve Değerlendirilmesi”. Cumhuriyet Üniverstesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/2 (2013): 237-269.
İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2015.
İnanır, Ahmet. Şeyhülislam İbn Kemal'in Fetvaları Işığında Kanûnî Devrinde Osmanlı Hayatı. İstanbul: Osav Yayınları, 2011.
Karaman, Hayrettin. Mukayeseli İslâm Hukuku. İstanbul: Nesil Yayınları, 1991.
Kâsânî, Alaaddin Ebî Bekir b. Mes'ud. Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertîbi’ş-Şerâyi’. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitab’il-Arabî, 1982.
Kaya, Eyyüp Said. “Taklid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39: 463-464. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemü’l-müellifîn: Terâcimü musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993.
Kılıç, Rüya. Osmanlı Devleti’nde Gülşenî Tarikatı (Genel Bir Yaklaşım Denemesi). Erişim: 24 Nisan 2013. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1272/14648.pdf, 212-213.
Koca, Ferhat. "Osmanlı Fakihlerinin Semâ, Raks ve Devrân Hakkındaki Tartışmaları". Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13 (2004): 25-74.
Koca, Salim. “Diyar-ı Rum'un (Roma Ülkesi=Anadolu) “Türkiye” Haline Gelmesinde Türk Kültürünün Rolü”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 23 (Bahar 2008): 1-53.
Komisyon, Osmanlı Hukuk-u Aile Kararnâmesi. Yay. Haz. Orhan Çeker. Konya: Mehir Vakfı Yayınları, 1999.
Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri ile Niğde ve Aksaray Tarihi. İstanbul: Fatih Matbaası, 1974.
Köse, Saffet. “Hülle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18: 475-477. Ankara: TDV Yayınları, 1998.
Latifi. Tezkire-i Latifi. İstanbul: y.y., 1314.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Nesimî-Usulî-Ruhî (Hayali, Sanatı, Şiirleri), İstanbul: 1953.
Mâverdi, Ebu’l-Hasen. el-Ahkâmü's-Sultâniyye. Beyrut: Darü'l-kütübi'l-ilmiyye,1405/1985.
Menekşe, Ömer. Osmanlı Toplumunda Zındıklık: Patburunzâde Örneğinde Bir İnceleme. Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık, 2014.
Merğînânî, Burhaneddin. Hidâye Şerhu Bidâyetü’l-Mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübü’l ilmiyye, 1990.
Müfti Ali Çelebi. Risale fi hakkı'd-devrân ve'r-raks. Harput. 11: 122b-125a. Süleymaniye Kütüphanesi.
Nablûsî, Abdulğanî. “Taklîd ve Telfîk Konusunda Bir İnceleme”. Trc. Ahmet Yaşar. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1998): 201-223.
Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. el-Musaffâ Şerhu Manzûmeti’l-hilâfiyyât. Thk. Hasan Özer. Amman: Dârü’n-Nûr, 2019.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Sûfiliğine Bakışlar. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukuku’nda Boşama Yemini (Talâka Yemin) Meselesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/15 (2009): 5-30.
Okur, Kaşif Hamdi. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014): 9-31.
Ongan, Halit. Ankara’nın İki Numaralı Şer’iyye Sicili. Ankara: TTK Yayınları, 1974.
Ortaylı, İIber. “Osmanlı Şehirlerinde Mahkeme”. Prof. Dr. Bülent N. Esen’e Armağan. Haz. Ergun Özbudun - Tunçer Karamustafaoğlu - Oya Araslı - Erdal Onar. 245-264. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1977.
Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf. İstanbul: İz Yayınları, 2000.
Özen, Şükrü. “Kemalpazâde’nin Fıkhî Görüşleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 240-242. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Özer, Abdullah. İslâm Hukuk Literatüründe Ta‘zîr Risaleleri ve Şeyhülislâm Muhyiddin Mehmed b. İlyas Çivizâde’nin Risale Müteallika bi’t-Teâzir Adlı Eseri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ünviversitesi, 2000.
Sahillioğlu, Halil. “Bursa Kadı Sicillerinde İç ve Dış ödemeler Aracı Olarak Kitabü'l-Kadı ve Süfteceler”. Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/Tartışmalar. 13: 103-141. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 1973.
Selman Çelebi (eş-Şehir bi Geleryânî). Risaletün makbûletün ala reddi risaleti’l-Müftî Ali Çelebi. Harput. nr. 11: 125b-127b. Süleymaniye Kütüphanesi.
Şafak, Ali. “İslam Hukukunda Kaynaklar-İctihad-Müctehid-Mezheb-Taklid ve Telfîk Meseleleri Üzerine Bir Araştırma”. Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 3 (1979): 1-36.
Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî el-Vefâî el-Mısrî. “el-ʻIkdü’l-ferîd li-beyâni’r-râcih mine’l-hilâf fî cevâzi’t-taklîd”. Mecelletü Câmiati Ümmîʼl-kurâ liʻulûmiʼş-şerîa veʼllüğati ʼl-Arabiyye ve âdâbühâ. (Nşr. Hâlid b. Mahmud el-Arûsî) 32/7 (1425): 673-768.
Tekin, Abdülkadir. İslâm’a Göre Ses ve Mûsikî Sanatı. Ankara: Gece Kitaplığı, 2016.
Uludağ, Süleyman. İslâm Açısından Mûsiki ve Semâ. İstanbul: İrfan Yayınları, 1976.
Uriel Heyd. Studies in Old Ottoman Criminal Law. Oxford: Clarendon Press, 1973.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinde İlmiye Teşkilatı. Ankara: TTK Yayınları, 1965.
Ünalan, Abdülkerim. İslam Hukukunda Gaibin/Mefkûdun Evlilik ve Miras Durumu (Mukayeseli Olarak). Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2001): 111-148.
Yurdagür, Metin. “Cûzcânî, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 93. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Zenbilli Ali Efendi. Muhtârât mine’l Fetâvâ (Seçme Fetvalar). Trc. ve Sad. M. Ali Sarı - İbrahim Sarı. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1996.
Ziyaeddin Efendi. Câmi Envâri’s-Sukûk ve Lâmiu’d-Ziya li Zevi’ş-Şükûk. İstanbul: y.y., 1284.