el-Kelimu'n-Nevâbiġ ve Çorumlu Damadzâde‎ Ebu Bekir b. Ömer'in el-Hikemü'r-Ravabiġ fî Şerhi'l-‎Kelimi'n-Nevâbiġ Adlı Şerhi

Bu makalede Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî (ö. 538/1144)‎'nin birçok çalışmaya konu olmuş ‎el-Kelimü’n-nevâbiġ ‎‎adlı eseri, eser üzerine yapılan çalışmalar ve özellikle son dönem Osmanlı müelliflerinden Damadzâde‎ Ebu Bekir b. Ömer b. Ahmed (ö. 1203/1789)'in eserle ilgili çalışması el-Hikemu'r-ravâbiġ fî şerhi'l-Kelimi'n-nevâbiġ‎‎‎ ‎adlı şerhi incelenmiştir.Arap dilinin üstadı ve asrının imamı kabul edilen Zemahşerî, Arap kabileleriyle ilgilenmiş; Arapçanın incelikleri ve farklı lehçeleri hakkında geniş bilgi edinmiş ve sayısız çalışmalara kaynak teşkil eden eserler telif etmiştir. Müellifin, Nevâbiġu'l-kelim ya da el-Kelimü’n-nevâbiġ adlı, tespit edilebilen on dört şerhi bulunan risale boyutundaki eseri de bunlardandır. Amasya'da öğrenim görmüş, aslen Çorumlu olan Damadzâde‎ Ebu Bekir b. Ömer b. Ahmed de bu kitapçığın şarihlerindendir. Damadzâde'nin çalışması, sadece şerh ve haşiye kabilinden bir çalışma olmayıp yepyeni bir eser olma hüviyetini haizdir. Üç-beş varaktan ibaret olan metin Damadzâde'nin elinde seksen varağa ulaşmıştır. Her bir hikmetli söz ya da vecize müellif tarafından lügat, belâgat cihetiyle incelenmiş, ilmî veçhesi izah edilmiş, ayet-i kerimeler, hadis-i şerifler, meseller ve tarihi olaylarla desteklenmiştir. Şârih kendi yorumları ve şiirleriyle konuyu detaylandırmış, okuyucuya çok yönlü bir metin sunmuştur. Damadzâde'nin hayatı hakkında detaylı bir malumat yoktur. Kaynaklarda adı geçen eserlerinin bazıları mecmualar içinde olup iki yazma nüsha olarak tespit edilen eseri el-Hikemu'r-ravâbiġ fî şerhi'l-Kelimi'n-nevâbiġ'dir.

Anahtar Kelimeler:

Nevâbiġu'l-kelim‎‎, el-Hikemu'r-ravâbiġ fî şerhi'l-Kelimi'n-nevâbiġ, Zemahşerî, Damadzâde Ebu Bekir b. Ömer, Dâmâdî Ebû Bekr Edib b. Ahmed Çorumî

al-Kalim al-Nawâbigh and a Commentary Entitled el-Hikemu'r-Ravabi' fî Şerhi'l-Kelimi'n-Nevabi' by Çorumlu Damadzâde‎ Ebu Bekir Ömer

This article is an examination and critical edition (master's thesis) of el-Hikemu'r-ravâbiġ fî ‎şerhi'l-kelimi'n- nevâbiġ, a commentary of a XVIII. century Ottoman scholar ‎Damadzâde‎ Ebu Bekir b. Ömer b. Ahmed (d. 1203/1789) on Nawabigh el-kelim (al-Kalim al-Nawâbigh) "the gushing ‎thoughts", Arabian wisdom which was written by Abu al-Qasim Mahmud ibn Umar ‎called al-Zamakhshari (d. 538/1144) also known he was a strong supporter of the Arabic language. The book is idetified as two variants which is belong to the author who is originally from Çorum and studied in Amasya, examined and the handwriting versions of book found in libraries and converted to easily understandable version then submitted to science environment.The critical edition which had been conducted between 2013-2016 will be a response to the criticisim which considers the relation with Arabic Literature in Ottoman Empire Lands is made of annotation and gloss. The reason behind this, the study can be considered as a new book instead of calling it annotation. The text which was about 5 papers, expanded to 80 papers by Damadzâde. The commentator put up a text with various aspects to the reader by adding his own ideas, comments, opinions and poems. ‎

Keywords:

‎Nevâbiġu’l-kelim‎, el-‎Kelimü’n-nevâbiġ, el-Hikemu'r-ravâbiġ fî şerhi'l-‎kelimi'n- nevâbiġ, Zamakhshari, Damadzâde‎ Edip b. Ahmed Ebu Bekir b. Ömer,

PDF

___

Âkifzâde, Abdurrahim. Kitabu'l-mecmu‘ fi'l-meşhud ve'l mesmu’. Ali Emiri, 2527, Millet Genel Kütüphanesi.

Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi'l-müellifîn ve asâru'l-musannafîn‎, 2 cilt. İstanbul: Vekaletu'l-‎Mearif-i Celile Matbaası.

Bağdatlı İsmail Paşa. Îzâhü'l-meknûn fi'z-zeyli alâ Keşfi'z-zünûn an esâmi'l-kütüb, nşr. Muhammed Şerafeddin. 4 cilt. Beyrut: Daru ihyai't-turasi'l-Arabî, ty.

Bilmen, Ömer N. Büyük Tefsir Tarihi. 2 cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1973.

Benli, Mehmet Sami. "el-Mufassal", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11: 357.

Bilgin, Abdülcelil. “Kur'an'daki Deyimler ve Zemahşerî'nin Keşşâf'ı”. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.

Brockelmann, Carl. Târîhu'l-edebi'l-arabî. 6 cilt. Kahire‎: Dârü'l-maârif, 1977.

Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri‎. 2 cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1915.

Bursalı, Mehmed Tahir. Ahlâk Kitaplarımız. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası,1907.

Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi‎. Ankara: Fecr Yayınları, 1996.

Çiçek, Hacı. “Zemahşerî ve Atvâku'z-Zeheb fi'l-Mevâ'iz ve'l-Hutab Adlı Eseri”. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.

Damadzâde‎, Ebu Bekir b. Ömer. el-Hikemu'r-ravabiğ fî şerhi'l Kelimi'n-nevabiġ. Reşid Efendi, 818, Süleymaniye Kütüphanesi.

Dayf, Şevki. el-Medârisu'n-nahviyye‎. Kahire: Dâru’l-me’ârif, 1976.

Erdim, Enes. “Zemahşerî ve İbn 'Atiyye'nin Tefsirlerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.

Kâtip Çelebi. Keşfu'z-zünûn‎. 4 cilt. Bağdat: Mektebetü'l-müsenna, 1941.

Kaya, Mehmet. “İ'râb Değerlendirmelerinin Kur'an'ın Anlaşılmasındaki Rolü: Zemahşerî Örneği”. Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.

Kehhâle, Ömer. Mu'cemü'l-müellifîn, 13 cilt. Beyrut: Daru ihyai't-türasi'l-Arabi, ty.

Kılıç, Hulûsi. "Esâsü’l-belâġa", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 11: 368-369.

Kılıç, Mustafa. “Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ında Kıraat Olgusu”. Doktora tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.

King Saud University, Makhtota, http://makhtota.ksu.edu.sa/makhtota/642/1#.WdT9mGi0M2w, (4 Ekim 2017)

Konyalı Bayezid b. Abdülgaffar. Şerhu Nevabigi'l-kelim li- Zemahşerî‎‎. Veliyüddin Efendi, ‎‎261, Bayezid Devlet Kütüphanesi.

Kuwait University, Fihrusü mektebetü'l mahtutat, http://library1.kuniv.edu.kw/manuscript/Scriptsview.asp?ID=3139, (4 Ekim 2017)

Muhyiddin el-Amâsî. Ravdu'l-ehyari'l müntehab min Rabii'l-ebrar. Halep: Daru'l-kalemi'l-Arabi.

Münşi el-Akhisari, B. Sevabiğu'n-nevabiġ fi şerhi Nevabiġi'l-Kilem‎. 612. Kayseri Raşid Efendi ‎Kütüphanesi.

Özek, Ali. "el-Keşşâf", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002, 25: 329-330.

Öztürk, Mustafa ve M. Suat Mertoğlu‎. "Zemahşerî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2013, 44: 236-238.

Sakarya, Ferahiye. “Damadzâde Ebu Bekir b. Ömer'in el-Hikemü'r-Ravabiġ fî Şerhi'l-Kelimi'n-Nevâbiġ Adlı Eserinin Tahkiki”. Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.

Saruhani Münşi, Muhammed b. Sevabü'n-Nevabi. Atıf Efendi, 2800. Süleymaniye Kütüphanesi.

Serkis ed-Dımaşkî, Yûsuf b. İlyân b. M. Mu'cemü'l-matbûâti'l-Arabiyye ve'l-muarrebe‎. 2 cilt. Kahire: Matbaatu Serkis, 1928.

Taftazânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî. en-Niġamu's-Sevabi' fî Şerhi'l-Kelimi'n-Nevâbiġ. Mısır: Daru'l ilmiyye, 1287.

Tavukçuzâde, Abdurrezzak Bahir Paşa b. İsmail A. eş-Şumûsu'l-bevazî fi-izaatii müşkileti'n-Nevâbi. Giresun İl Halk, 003550; Hacı Mahmut Efendi, 005313; Hafid Efendi, 314, Süleymaniye ‎Kütüphanesi.

Turgut, Ali. "Muhyiddin Mehmed, Hatipzâde". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 30: 84.

Ya’kût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî. Mu’cemü'l-üdebâ. tah. İ. Abbas. 7 cilt. Beyrut: Daru'l-garp el-İslami.

Yazıcı, Hüseyin. " Muhâdarât ". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2005, 30: 391-392.‎

Yerinde, Adem. "Münşî", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 32: 23.‎

Yüce, Nuri. ez-Zemahşerî el-Havârizmî, Hayatı ve Eserleri. Dil ve Edebiyat Dergisi, 26: 289-316.

Yüce, Nuri. "Muķaddimetü’l-edeb". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2006, 31: 120-121.

Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer. Nevâbiġu’l-kelim. çev. Ahmet Vasıf Efendi. Pertev Paşa, 387, Süleymaniye Kütüphanesi.

Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer. Nevâbiġu’l-kelim. çev. Ali Nazima. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.

Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer. Rabîu'l-ebrâr ve nusûsu'l-ahbar. 4 cilt. Beyrut: Müessesetü'l-A'lemi, 1412.

Zirikli, Hayreddin. el-A'lam. Lübnan: Daru'l-İlm li'l-Melayin.