ULUSÖTESİLİK İLE ÇOKKÜLTÜRLÜLÜK ARASINDA OSMANLI İSTANBULU’NDA SİNEMA (1895-1914)

İstanbul’da gerçekleşen ilk ticari film gösteriminden sonra Osmanlı İmparatorluğu’nda film gösterimleri zaman içinde artmaya, yönetenlerin ve halkın ilgisini çekmeye başlamıştır. Sinemayla kurulan bu ilk temaslar gösteriyor ki, Osmanlı İmparatorluğu’na sinemanın gelişi demek, ulusötesi bir yapılanmanın içine doğan bir kitle iletişim aracının giriş yapması demektir. Sinematograf görüntüleri, ticari bir ilgiden beslenerek dünyanın birçok köşesinde dolaşıma girmiş, kültürler birbirlerini beyazperdeye yansıyan hareketli görüntüler üzerinden izlemeye başlamıştır. Gösterimlerde filmlerle çoğaltılan kültürel göstergeler kadrajlarına aldıkları coğrafyaların izlerini taşımışlardır. Sinema operatörleri imgelerin, yapımcılar yeni pazar alanlarının, seyirci kendine uzak kültürlerin peşindedir. Gelenek ile Çağdaş, Doğu ile Batı arasında salınan, kimi zaman bu kutuplaşmaların ötesinde bir kimlik taşıyabilen Osmanlı İmparatorluğu’nda sinema, erken döneminde nasıl yaşantılanmıştır? Bu çalışma, sinemanın Osmanlı topraklarında kendine has dinamiklerini içinde barındıran yapısını, belirli dönüşüm ve kırılma noktalarından yola çıkarak, gösterilen görüntüler, sinematograf mekânları, seyir alışkanlıkları, gösterim pratikleri, denetimler, ihlaller ve dönemin sinemaya dair izlenimleri üzerinden anlama çabasıdır.

THE CINEMA IN THE OTTOMAN ISTANBUL BETWEEN TRANSNATIONALITY AND MULTICULTURALISM (1895-1914)

After the first commercial cinematographic screening in Istanbul, film screenings in the Ottoman Empire increased over time and began to attract the attention of governors and the public. These early contacts with the cinema show that the coming of the cinema to the Ottoman Empire means the entrance of a mass media vehicle born into a transnational structure. Cinematograph images have been circulated around many corners of the world by feeding a commercial interest, and the cultures have been watching each other through moving images that are reflected on the screen. Cultural indications reproduced in films on presentations have posessed the geographical traces they have taken to their frames. Cinema operators are in the pursuit of images, producers in new market areas and the audience pursues cultures that are far away from them. How has cinema been experienced in the early period in the Ottoman Empire, where oscillating between tradition and modern, East and West, sometimes carrying an identity beyond these polarizations? This study tries to understand the structure of the cinema which contains its unique dynamics in the Ottoman land through the impressions of images, cinematograph venues, viewing habits, presentation practices, audits, violations and cinematic impressions of the period.

PDF

___

Abel, Richard (2005), “Pathe Freres”, Abel, Richard (Der.), Encyclopedia of Early Cinema (London, New York: Routledge): 728-731.
And, Metin (1974), “Türkiye’de Sponeck Birahanesi’ndeki İlk Sinema Gösterisinin Öncesi ve Sonrası”, Milliyet Sanat, 106.
And, Metin (2014), Başlangıcından 1983’e Türk Tiyatro Tarihi (İstanbul: İletişim Yayınları).
Anderson, Benedict (1995), Hayali Cemaatler. Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması (İstanbul: Metis Yayınları) (Çev. İskender Savaşır).
Aydın, Hakan (2008), “Sinemanın Taşrada Gelişim Süreci: Konya’da İlk Sinemalar ve Gösterilen Filmler (1910-1950)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19: 61-74.
Balan, Canan (2013), “Early Filmmaking in Turkey: A Transnational History?”,
Atakav, Eylem (Der.), Directory of Word Cinema (Bristol: Intellect Books): 49- 53.
Baskett, Michael (2008), The Attractive Empire, Transnational Film Culture in Imperial Japan (Honolulu: University of Hawai’i Press).
BOA (2015), Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı’da Gösteri Sanatları, (İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü).
Beyru, Rauf (1996), “İzmir’de İlk Sinema Gösterileri”, Antrakt Aylık Sinema Dergisi, 53: 43-44.
BOA.Y.PRK.MYD, 22/60, 11 Teşrin-i Evvel 1315 [23 Ekim 1899].
BOA. Y. PRK. EġA. 40/1, 3 Muharrem 1320 [12 Nisan 1902].
BOA., Y..PRK. AZJ, Dosya No: 46/16, 29 Zilhicce 1320 [29 Mart 1903].
BOA. DH. KMS, 15/5, 19 Rebiyülevvel 1332 [15 Şubat 1914].
Bottomore, Stephen (t.y.), “Dom Ramirez. Spanish Showman Active in Turkey”, Who‟s Who of Victorian Cinema, http://www.victorian-cinema.net/ramirez (1.10.2018).
Bozis, Yorgo ve Sula Bozis (2014), Paris’ten Pera’ya Rum Sinemacılar (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) (Çev. Sula Bozis).
Casetti, Francesco (2011), “Sinemasal Deneyim”, Sinecine, 2 (2), (Çev. Defne Kırmızı): 81-93.
Çalapala, Rakım (2009), “Türkiye’de Filmcilik”, Kebikeç: İnsan Bilimler İçin Kaynak Araştırma Dergisi, 28: 103-112.
Çeliktemel-Thomen, Özde (2016), “Çocuklar ve Kadınlar: Geç Osmanlı Döneminde Sinema Hakkında Bir Mutâlaa”, Alternatif Politika, Özel Sayı: 1-29.
Curtis, Scott (1994), “The Taste of a Nation: Training the Senses and Sensibility of Cinema Audiences in Imperial Germany”, Film History, 6 (4): 445-469.
Deringil, Selim (2007), Simgeden Millete. II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet (İstanbul: İletişim Yayınları).
Deringil, Selim (2014), İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909) (İstanbul: Doğan Kitap) (Çev. Gül Çağalı Güven).
Dumont, Paul (2001), “Önce Fransızca”, Veinstein, Gilles (Der.), Selanik 1850- 1918: “Yahudilerin Kenti” ve Balkanlar’ın Uyanışı (İstanbul: İletişim Yayınları) (Çev. Cüneyt Akalın): 218-235.
Durovicova, Natalie ve Newman Kathleen (Der.) (2010), World Cinemas, Transnational Perspectives (New York & London: Routledge).
Elsaesser, Tomas (2000), “Wie der frühe Film zum Erzählkino wurde. Vom kollektiven Publikum zum individuellen Zuschauer”, https://www.filmportal.de/sites/default/files/7F9ED592718647A481210BF8B C4DFAFC_mat_elsaesser_frxxhe_film.pdf (04.10.2018).
Erdoğan, Nezih (2017), Sinemanın İstanbul’da İlk Yılları. Modernlik ve Seyir Maceraları (İstanbul: İletişim Yayınları).
Evren, Burçak (1995), Türkiye’ye Sinemayı Getiren Adam Sigmund Weinberg (İstanbul: Milliyet Yayınları).
Evren, Burçak (t.y.), “Sinemamız Altın Çağını Yaşamıyor”, Üst Manşet, https://www.ustmanset.com/burcak-evren-sinemamiz-altin-cagini-yasamiyor/ (11.10.2018).
Ezra, Elisabeth ve Terry, Rowden (Der.) (2006), “General Introduction: What is Transnational Cinema?”, Transnational Cinema: The Film Reader (New York & London: Routledge): 1-12.
Ferro, Marc (1995), Sinema ve Tarih (İstanbul: Kesit Yayıncılık) (Çev. Turhan Ilgaz ve Hülya Tufan).
Filmer, Cemil (1984), Hatıralar: Türk Sineması‟nda 65 Yıl (İstanbul: Emek Matbaacılık ve İlancılık).
Georgeon, François (2006), Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900-1930 (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları) (Çev. Ali Berktay).
Gökmen, Mustafa (1989), Başlangıçtan 1950’ye Kadar Türk Sinema Tarihi ve Eski İstanbul Sinemaları (İstanbul: Denetim Ajansı Basımevi).
Göktürk, Deniz (2011), “Çokseslilik Peşinde: Hareketli İmgeler, Seyyar Ezgiler”,
Göktürk, Deniz, Levent Soysal ve İpek Türeli (Der.), İstanbul Nereye? Küresel Kent, Küresel Avrupa (İstanbul: Metis): 232-255.
Gunning, Tom (2008), “Early Cinema as global cinema: the encyclopedic ambition”, Abel, Richard, Georgio Bertellini ve Rob King (Der.), Early Cinema and the National (London: John Libbey Publishing): 11-17.
Hanioğlu, M. Şükrü (8 Ocak 2012), “‘Millet-i Hakime’siz Toplum Tasavvuru”, Sabah Gazetesi, https://www.sabah.com.tr/yazarlar/hanioglu/2012/01/08/milleti-hakimesiztoplum-tasavvuru (25.12.2018).
Hansen, Miriam (2006), “İlk Dönem Sinema: Kimin Kamusal Alanı?”, Murat İri (Çev.), İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, 25/1: 93-109.
Higbee, Will ve Song Hwee Lim (2010), “Concepts of transnational cinema: towards a critical transnationalism in film studies”, Transnational Cinemas, 1 (1): 7-21.
Karay, Refik Halid (1939), Deli (İstanbul: Semih Lütfi Kitabevi).
Kaya Mutlu, Dilek (2007), “Ayastefanos’taki Rus Abidesi: Kim Yıktı? Kim Çekti?
Kim ‘Yazdı’?”, Türk Film Araştırmalarında Yeni Yönelimler, 6: 17-31.
Krenn, Günter (1999), “Der bewegte Mensch-Sascha Kolowrat”, Bono, Francesco, Paolo Caneppele ve Günter Krenn (Der.), Elektrische Schatten: Beiträge zur österreichischen Stummfilmgeschichte (Viyana: Filmarchiv Austria): 37-46.
Loiperdinger, Martin (2004), “Lumière's Arrival of the Train: Cinema's Founding Myth”, The Moving Image, 4/1: 89-118.
Odabaşı, İsmail Arda (2018), “Aystefanos Filmi Hakkında Yeni Bilgiler ve Sinema Haberleri Gazetesi”, Müteferrika, 1/53: 93-104.
Onaran, Âlim Şerif (1994), Türk Sineması I (İstanbul: Kitle Yayınları).
Osmanoğlu, Ayşe (2008). Babam Sultan Abdülhamid (İstanbul: Selis Kitaplar).
Özen, Mustafa (2009), “‘Hareketli Resimler’ İstanbul’da (1896-1908)”, Kebikeç İnsan Bilimler İçin Kaynak Araştırma Dergisi, 27: 183-190.
Özgüç, Agâh (1990), Başlangıcından Bugüne Türk Sineması’nda İlkler (İstanbul: Yılmaz Yayınları).
Özön, Nijad (1970), İlk Türk Sinemacısı Fuat Uzkınay, (İstanbul: Türk Sinematek Derneği Yayınları).
Petzold, Dominik (2007), “‘Monarchische Reklamefilms’? Wilhelm II. im neuen Medium der Kinematographie”, Freytag, Nils ve Dominik Petzold (Der.), Das lange 19. Jahrhundert. Alte Fragen und neue Perspektiven (München: Hubert Utz Verlag): 201-220.
Refik Halid [Karay] (1918), “Sinema Derdi”, Yeni Mecmua, 197: 320-322.
Rosenthal, Alfred (1910), “Der Kino im Orient”, Der Kinematograph, 90: 89.
Rossell, Deac (1998), “Serpentine Dance: Inter-National Connections in Early Cinema”: 1-10, https://research.gold.ac.uk/16881/1/Serpentine%20Dance.pdf.
Scognamillo, Giovanni (2003), Türk Sinema Tarihi (İstanbul: Kabalcı Yayınevi).
Scognamillo, Giovanni (2008), Cadde-i Kebir’de Sinema (İstanbul: Agora Kitaplığı).
Şener, Erman (14 Nisan 1982), “Sinema Türkiye’ye Geliyor”, Milliyet Gazetesi: 339-341.
Talu, Ercüment Ekrem (1943), “İstanbulda İlk Sinema ve İlk Gramofon”, Perde ve Sahne, 7: 5-14.
Teksoy, Rekin (2009), Sinema Tarihi (İstanbul: Oğlak Yayıncılık).
Ulusoy, Mehmet Ferit (2003), Hanzade: Sürgünde Bir Şehzadenin Günlüğü, (İstanbul: Tekin Yayınevi).
Uşaklıgil, Halit Ziya (1981), Saray ve Ötesi (İstanbul: İnkilap & Aka).
Tarih Dünyası (1 Haziran 1950), “Ayastafanos Abidesi Nasıl Yıkılmıştı?”, 1 (4): 141.
Yıldıran, İbrahim (2009), “Selim Sırrı Tarcan ve Türk Sinemasının Erken Dönem Tartışmalarına Katkı”, Kebikeç: İnsan Bilimler İçin Kaynak Araştırma Dergisi, 27: 221-230.
“Amphitheatre Des Petits Champs, Le cinematheatre ‘Pathé’”, Stamboul, (1908b), 31 Ocak.
“Der Kinematograph in der Türkei”, Der Tag, (1912), 11 Januar.
“Edison‟un son ihtirâ’ları”, İkdam, (1894), (10 Kânûn-ı evvel [Aralık]): 3-4.
“Kriegsbilder vom Balkan”, Der Kinematograph (1912), 308, 20 November.
“Konstantinopel”, Der Kinematograph, (1913), 363, 10 Dezember.
“Pathé Frères. Letzte Neuheiten unserer Filmleihanstalt”, Der Kinematograph, (1908), 91, 23 September.
“Pathés Weekly, No: 8, 1912 (Feb 19)”, Moving Picture World, (1912), 11, (January-March): 894.
“Theatre D’Hiver Des Petits Champs, Le cinematheatre ‘Pathé’”, Stamboul, (1908a), (20 Ocak).
Filmler
Manaki Brothers (1905-1918), [Film]. http://www.europeanfilmgateway.eu/search-efg/manaki (25.09.2018).
Catalogue Lumière, Vue No.416, Panorama de la Corne d’Or, İstanbul, 1897, [Film]. https://catalogue-lumiere.com/panorama-de-la-corne-dor/ (Erişim: 25.09.2018).
Catalogue Lumière, Vue No.402, Porte de Jaffa: côté est, Yafa, 1897, [Film]. https://catalogue-lumiere.com/porte-de-jaffa-cote-est/ (Erişim: 25.09.2018).
Catalogue Lumière, Vue No. 410, Place des Canons, Beyrut, 1897, [Film]. https://catalogue-lumiere.com/place-des-canons/ (Erişim: 25.09.2018).
Fondation Jérôme Seydoux-Pathé, No: 2465, Le Salamalick Public à la Mosquée Hamidié, 1908. http://filmographie.fondation-jeromeseydoux-pathe.com/2004- salamalick-public-a-la-mosquee-hamidie (Erişim: 8.09.2018).
Paul, Robert William (1901), The Countryman and the Cinematograph, [Film]. https://www.youtube.com/watch?v=oDds3W3ZSvQ (Erişim: 30.09.2018).