Bir Hegemonya Aracı Olarak Sekülerleş(tir)me: Tarihsel Bir Perspektiften Türkiye’de Laikliğin Politik Ekonomisi

Laiklik, Türkiye düşünce tarihinde entelektüel tartışmaların ve akademik incelemelerin en yoğunluklu konularından birini, belki ilkini oluşturan ve güncelliğini sürdüren bir alanı ifade etmektedir. Bu durumun öncelikli nedeni, laikliğin devletin ideolojik kimliğini ve politikalarını belirleyen temel öğelerden birini oluşturmasıdır. Laikliğe ilişkin literatürün oldukça köklü ve zengin bir birikime sahip olması bu nedenledir. Konunun bu özelliğine dayalı olarak, bu çalışmada, laikliğin kavramsal-kuramsal ve tarihsel özelliklerinden çok, laikliğin Türkiye’deki uygulamasının, verili literatürün üstünde sıklıkla durmadığı gözlenen sosyo-ekonomik aidîyeti, işlevleri ve sonuçları üstünde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye, Modernleşme, Laiklik, Kapitalizm, Burjuvazi, Egemenlik

Secularization as an Instrument of Hegemony: Political Economy of Laicism in Turkey from a Historical Perspective

Laicism is among the most emphasized concepts in the intellectual history of Turkey, that is, it is one of the most, perhaps the first, intensive topics of intellectual discussions and academic studies that retain actuality. The primary reason of this situation is that laicism includes one of the main elements that determine the ideological identity and policies of the state, and that is why literature related with laicism has a considerable rooted and rich accumulation. Based upon this property of the issue, this study is not a theoretical-conceptual and historical research trial related with laicism. In the study, socio-economic identity, functions and results of the practice of laicism in Turkey, which were often observed to be underscored in the literature, were emphasized.

Keywords:

Turkey, Modernization, Laicism, Capitalism, Bourgeoisie, Hegemony,

PDF

___

AHMAD, F. (1995) Modern Türkiye'nin Oluşumu, Çev. Yavuz Alogan, Sarmal Yayınları, İstanbul.
AKŞİT, B. (2005) “Laikleşme Tipolojisi ve Türkiye’de Laiklik Deneyimi” Şerif Mardin’e Armağan, Ed. Ahmet Öncü, Orhan Tekelioğlu, İletişim Yayınları, Istanbul, ss. 65-103.
ALTUĞ, H. (1988) “Türkiye’de Pozitivizm ve Atatürkçülük”, İ.Ü, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yıllığı III, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, İstanbul.
ARSLAN, A. (1996) “Türk Laikliği ve Geleceği Üzerine Bazı Düşünceler”, Liberal Düşünce, Sayı 1, Kış, ss.54-77.
ARSLAN, R. (2008) “Laik Türkiye Cumhuriyeti, Ordu ve Burjuva Sınıfı”, Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10/3, ss.33-44.
ATATÜRK (1997) Din ve Laiklik Üzerine, (Der.) Doğu Perinçek, 2. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul.
AUTHEMAN, A. (2002) Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Osmanlı Bankası: Bank-ı Osmanî-i Şahane (Çev. A. Berktay), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul.
AYDAR, H. (1999) “Türklerde Kur’an Çalışmaları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 1, ss.159-236.
AYDAR, H. (2007) “Türklerde Anadilde İbadet Meselesi, Cumhuriyet Dönemi”, İstanbul Üniversitesi Dergisi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S: 15, ss.71- 107.
AZAK, U. (2008) “Secularism in Turkey as a Nationalist Search for Vernacular Islam: The Ban on the Call to Prayer in Arabic (1932-1950),” REMMM, La Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, 123, ss.161-177.
BARKAN, Ö. L. (1980) “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1724 (1858) tarihli Arazi Kanunnamesi”, Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, Gözlem Yayınları, ss. 291-375.
BARKAN, Ö. L. (1999) “Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi”, Osmanlı’da Din Devlet İlişkileri, (Haz.) Vecdi Akyüz, Ayışığı Kitapları, İstanbul, ss. 9-56.
BAŞGİL, A.F. (2003) Din ve Laiklik, 7. Baskı, Yağmur Yayınları, İstanbul.
BERKES, N. (2003) Türkiye’de Çağdaşlaşma, 4. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
BOCKEL, A. (2001) “Laiklik ve Anayasa”, Laiklik ve Demokrasi, (Der.) İbrahim Ö. Kaboğlu, İmge Kitabevi, Ankara.
BOLAT, B.S. (2005) “Fransız İnkılâbı’nın Türk Modernleşme Sürecine Etkileri”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 1, ss.149-167.
BORA, T. (2002) “Milliyetçi-Muhafazakâr ve İslâmcı Düşünüşte Negatif Batı İmgesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt: 3, Modernleşme ve Batıcılık, (Ed.) Uygur Kocabaşoğlu, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.251-268.
BORATAV, K. (2006) Türkiye İktisat Tarihi, 10.Baskı, İmge Kitabevi, Ankara.
BULAÇ, A. (2005) “İslâm’ın Üç Siyaset Tarzı veya İslamcıların Üç Nesli”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt: 6, İslâmcılık, (Ed.) Yasin Aktay, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.48-67.
CÜNDİOĞLU, D. (1998) Türkçe Kur’an ve Cumhuriyet İdeolojisi, Kitabevi Yayınları. İstanbul.
CÜNDİOĞLU, D. (2005) Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Din ve Siyaset, Kaknüs Yayınları, İstanbul.
ÇELENK, S. (2008) “Türk Eğitim Tarihinde Laikleşme Süreci”, İlköğretim Online, 7(2), ss.368-375.
ÇELİK, N. B. (2001) “Kemalizm: Hegemonik Bir Söylem”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce – Kemalizm, (Ed.) Ahmet İnsel, Cilt: 2, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.75-79.
DAVİSON, A. (2002) Türkiye’de Sekülarizm ve Modernlik, Çev. Tuncay Birkan, İletişim Yayınları, İstanbul.
DİVİTÇİOĞLU, S. (1981) Asya Tipi Üretim Tarzı ve Osmanlı Toplumu, Sermet Matbaası, Kırklareli.
DUMAN, M. Z. (2010) “Türkiye’de Laiklik Sorununun Siyasal Temelleri”, Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 2, ss.284-303.
DURSUN, D. (1989) Osmanlı Devleti’nde Siyaset ve Din, İşaret Yayınları, İstanbul.
ENGİN, İ. (1992) “1860-1908 Yılları Arasında Osmanlı Devleti’ndeki Pozitivist ve Materyalist Akımlarda Kültürel Değişme Olgusu”, OTAM, Sayı: 3, ss.179- 192.
ERDİL, K. (2000) “Laik Düzende Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yeri ve Önemi”, Ankara Barosu Dergisi, 2000/2, ss.61-69.
ERGİL, D. (1989) “Laiklik Üzerine Düşünceler”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 44, ss.1-47.
ERÜRETEN, B. M. (1998) Cumhuriyet ve Devrimler, Evrim Yayınları, İstanbul
EYYÜPOĞLU, İ. (2002) “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hukuk Alanında Laikleşme Süreci”, Atatürk Üniversitesi AİİTAE, Atatürk Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 2, ss.205-227.
GAUCHET, M. (2000) Demokrasi İçinde Din, Laikliğin Gelişimi, Çev. Mehmet Emin Özcan, Dost Kitabevi, Ankara.
GENCER, B. (2000) “Türkiye’de Laikliğin Tarihî Dinamikleri”, Toplum ve Bilim, Sayı: 84, Bahar, ss.151-171.
GENCER, M. (2008) “Osmanlı-Türk Modernleşme Sürecinde Kültür, Din ve Siyaset İlişkileri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish, Volume: 3/2 Spring, ss.334-369.
GEZ, B. O. (1997) “İbadet Dilinin Türkçeleştirilmesi Aşamalarından Biri: Türkçe Ezan ve Uygulamaları” Dokuz Eylül Üniversitesi Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 6-7, ss.157-167.
GÖLE, N. (1986) Mühendisler ve İdeoloji, Öncü Devrimcilerden Yenilikçi Seçkinlere, İletişim Yayınları, İstanbul.
GÖZAYDIN, İ. (2009) Diyanet, Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi, İletişim Yayınları, İstanbul.
GÖZAYDIN, İ. B. (2002) “Türkiye Hukukunun Batılılaşması”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, (Ed.) Uygur Kocabaşoğlu, Cilt: 3, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 286-297.
GRAMSCİ, A. (1985) Aydınlar ve Toplum, (Çev. Vedat Günyol vd.), Alan Yayınları, İstanbul.
GÜLTEKİN, M. B. (1996) Laikliğin Neresindeyiz, Kemalizmin Laikliğinden Türk-İslam Sentezine, 3. Basım, Kaynak Yayınları, İstanbul.
HANİOĞLU, M. Ş. (1989) Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük, 2.Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
HOCAOĞLU, D. (1995) Laisizm’den Millî Sekülerizme, Selçuk Yayınları, Ankara.
HOCAOĞLU, D. (1994) “Sekülarizm, Laisizm ve Türk Laisizmi”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 29, ss.35-76.
HUNGTINGTON, S. ve DOMINGUEZ, P. (1985) Siyasal Gelişme, Çev. Ergun Özbudun, Siyasî İlimler Derneği Yayınları, Ankara.
IMBER, C. (2004) Şeriattan Kanuna, Ebussud ve Osmanlı’da İslâmî Hukuk, Çev. Murteza Bedir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
IŞIN, E. (1985) “Osmanlı Moderleşmesi ve Pozitivizm”, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 2, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 352- 362.
İNALCIK, H. ve SEYİTDANLIOĞLU, M. (2006) Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Phoenix Yayınları, Ankara.
KABOĞLU, İ. (Der) (2001) Laiklik ve Demokrasi, İmge Kitabevi, Ankara.
KAHRAMAN, Y. (2011) “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Felsefi Yapı: Pozitivist Paradigmanın İnşası”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 18, ss.345-351.
KARA, İ. (2005) “Diyanet İşleri Başkanlığı”, Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Cilt: 6, İslâmcılık, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.178-183.
KARAMAN, H. (2006) Laik Düzende Dini Yaşamak, Cilt: 4, İz Yayınları, İstanbul.
KARAARSLAN, M. (2005) “Tanzimat ve Şurayı Devlet”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 54, Sayı: 3, ss.341-363.
KARPAT, K. (1996) Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayınları, İstanbul.
KAYA, K. (1998) Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Din-Devlet İlişkileri ve Diyanet İşleri Başkanlığı, Emre Matbaası, İstanbul.
KAZGAN, H. (2005) Osmanlı’da Avrupa Finans Kapitali, 2. Baskı, Roma Yayınları, Ankara.
KESKİN, M. (2003) “Ziya Gökalp’in Din Anlayışı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 8, ss.101-118.
KESKİN, M. (1994) “Ziya Gökalp’in Üç Teklifinin (Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak) Türkiye Cumhuriyeti’nde Uygulanması”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 5, ss. 69-75.
KILIÇ, A. F. (2007) “Ziya Gökalp’in Türk Din Sosyolojisi Geleneğine Katkıları”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, ss.123-141.
KILIÇ, O. A. (2006) “1946’dan 1950’ye Geçişte Cumhuriyet Halk Partisi’nin İdeolojik Pozisyonunda Değişiklikler”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
KILIÇ, S. (1995) “Şapka Meselesi Ve Kılık Kıyafet İnkılâbı” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 16, ss. 529-547.
KOCAOĞLU, B. (2007) “Atatürk Dönemi Laiklik Uygulamalarına Yönelik Bazı Tepkiler”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature, 2(4), ss.1298-1307.
KOCABAŞOĞLU, U. (2002) Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, Cilt: 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
KOÇAL, A. V. (2012a) “Çevreden Merkeze Yönelim Bağlamında Türkiye’de Muhafazakârlığın Dönüşümü: Siyasal İslâmcılıktan Muhafazakâr Demokratlığa AK Parti Örneği”, Bilgi Dergi, İslâmcılığın Dönüşümü Özel Sayısı, Cilt: 13, Sayı: 1.
KOÇAL, A. V. (2012b) “Küreselleşme Sürecinde Türkiye’de Siyasal Değişimin Sosyo-Ekonomik Temelleri: Bir Analiz Modeli Önerisi Olarak Ekonomik Merkezin Yer Değiştirişi”, I. Ulusal Genç Sosyal Bilimciler Kongresi, (Bülent Ecevit Üniversitesi: 6-8 Eylül 2012), Zonguldak.
KOÇAL, A. V. (2012c) “Siyasal İktidarın Weberyan Otorite ve Meşruiyet Kaynakları Açısından bir Adalet ve Kalkınma Partisi Analizi”, III. Siyasal ve Sosyal Bilimler Ulusal Öğrenci Kongresi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 26-28 Nisan 2012, Ankara.
KONAN, B. (2011) ‘‘Türk Kadınının Siyasal Hakları Kazanma Süreci’’, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 60, Sayı: 1, ss.157-174.
KONGAR, E. (2006) Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, Remzi Kitabevi, İstanbul.
KORLAELÇİ, M. (1992) “Ziya Gökalp’teki Pozitivist Etkiler”, Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 8, ss.59-73.
KORLAELÇİ, M. (2002) Pozitivizm’in Türkiye’ye Girişi, 2. Basım, Hece Yayınları, İstanbul.
KÖKER, L. (2005) Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yayınları, İstanbul.
KURTOĞLU, Z. (2005) “Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Siyaset, Pozitivist Yönetim İdeolojisinin İslâm’ın Siyasallaşmasına Katkısı”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, İslâmcılık, (Ed.) Yasin Aktay, Cilt: 6, İletişim Yayınları, İstanbul, ss.201-206.
KÜÇÜKCAN, T. (2005) “Modernleşme ve Sekülerleşme Kuramları Bağlamında Din, Toplumsal Değişme ve İslâm Dünyası”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 13, ss. 109-128.
KÜÇÜKÖMER, İ. (2012) Batılılaşma & Düzenin Yabancılaşması, 3. Baskı, Profil Yayınları, İstanbul.
LEWIS, B. (1993) Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Metin Kıratlı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
MANİSALI, E. (2006) İslâmcı Siyaset ve Cumhuriyet, Derin Yayınları, İstanbul. MARDİN, Ş. (1989) Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
MARDİN, Ş. (2003) Din ve İdeoloji, İstanbul, İletişim Yayınları.
MARDİN, Ş. (2006) Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Makaleler I, (Der.) Mümtaz’er Türköne, Tuncay Önder, İletişim Yayınları, İstanbul.
MARX, K. (1997) Hegel'in Hukuk Felsefesi'nin Eleştirisi, (Çev. Kenan Somer), Sol Yayınları, İstanbul.
MARX, K. ve ENGELS, F. (2003) Komünist Parti Manifestosu, Eriş Yayınları.
NAL, S. (2005) “Demokrat Parti’nin 1950-54 Dönemi Din Siyaseti”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt: 60, Sayı: 3, ss.137-171.
NARLI, N. (1994) “Türkiye’de Laikliğin Konumu”, Cogito I, Yaz.
NİŞANCI, Ş. (2009) “İttihat Terakki Politikalarında Pozitivizmin Etkisi ve Eleştirel Bir Yaklaşım”, Bilgi Dergi, Cilt: 2, Sayı: 19, ss.19-47.
OCAK, B. (2009) “Türkçe İbadet Uygulamaları”, Dokuz Eylül Üniversitesi İnkılap Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 6- 7, ss.158.
OKUMUŞ, E. (1999) Türkiye’nin Laikleşme Sürecinde Tanzimat, İnsan Yayınları, İstanbul.
OKUMUŞ, E. (2006) “Osmanlı Şibih-Laik Tanzimat Devleti’nin Oluşum Sürecinde Ekonomide Laikleşmenin Belirtileri”, İslâmi Araştırmalar Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 1, ss.171-191.
OZANKAYA, Ö. (1995) Türkiye’de Laiklik, Atatürk Devrimlerinin Temeli, 6. Baskı, Cem Yayınları, İstanbul.
ÖZDEMİR, K. (2007) “Cumhuriyet Döneminde Şapka Devrimi ve Tepkiler”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enst. Tarih ABD.
ÖZEL, O. (1989) “Osmanlı İmparatorluğu'nda 'Laik Düşünce'ye Doğru”, Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. İsmail Ercüment Kuran'a Armağan, ss.245- 263.
PAMUK, Ş. (2009) Osmanlı-Türkiye İktisadî Tarihi 1500-1914, 5. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
PARLA, T. (1992) “Türkiye’de Siyasal Kültürün Resmi Kaynakları”, Kemalist Tek-Parti İdeolojisi ve CHP’nin Altı Ok’u, Cilt: 3, İletişim Yayınları, İstanbul.
QUATAERT, D. (2006) “19. Yüzyıla Genel Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1600-1914, (Ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Çev. Kolektif, 2. Baskı, Eren Yayınları, İstanbul, ss.885-1041.
SAFİ, İ. (2005) “Türkiye’de Muhafazakârlığın Düşünsel-Siyasal Temelleri ve ‘Muhafazakâr Demokrat’”, Kimlik Arayışları, Yayınlanmış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi ABD.
SAFİ, İ. (2007) Türkiye’de Muhafazakâr Siyaset ve Yeni Arayışlar, 2. Baskı, Lotus yayınları, İstanbul.
SAKAL, F. (2007) “Şapka İnkılâbının Sosyal ve Ekonomik Yönü, Destekler ve Köstekler”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature, Volume: 2/4, ss.1308-1318.
SARIBAY, A. Y. (1994) Postmodernite, Sivil Toplum ve İslâm, İletişim Yayınları İstanbul.
SARIBAY, A.Y. ve KALAYCIOĞLU, E. (Ed.) (2007) Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme, 3. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul.
SARIBAY, A. Y. (2000) “Demokrasi ve İslâm İlişkilerinde Türkiye Tecrübesi: Çok Partili Hayata Geçiş”, İslâm ve Demokrasi, Ensar Neşriyat, İstanbul.
SARIBAY, A.Y. ve KALAYCIOĞLU, E. (2007) “Tanzimat: Modernleşme Arayışı ve Politik Değişme”, Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme, (Ed.) Ali Yaşar Sarıbay, Ersin Kalaycıoğlu, 3. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul, ss.3-27.
SAYARI, B. (1978) “Türkiye’de Dinin Denetim İşlevi”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt: 33, Sayı: 1-2, ss.1733-185.
SAYGIN, T. ve ÖNAL, M. (2008) “‘Secularism’ From The Last Years Of The Otoman Empire to The Early Turkish Republic”, Journal for the Study of Religions and Ideologies, 7/20 (Summer), ss.26-48.
SCHUMPETER, J. A. (1974) Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi, (Çev. Tunay Akoğlu), Varlık Yayınları, Ankara.
SİLİER, O. (1981) Türkiye’de Tarımsal Yapının Gelişimi 1923-1938, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
SÖĞÜTLÜ, İ. (2010a) “Jön Türkler ve Türkiye’nin Batılılaşması”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 11, Sayı: 1, ss.1-28.
SÖĞÜTLÜ, İ. (2010b) “Cumhuriyet Türkiye’sinde Modernleşme ve Bürokratik Vesayet”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 19, Sayı:1, ss.49-68.
SÖĞÜTLÜ, İ. (2010c) “Cumhuriyet'in Pozitivist Ütopyası: Yeni Bir Toplum Yaratmak”, Muhafazakâr Düşünce, Sayı: 24, ss.133-148.
SÖĞÜTLÜ, İ. (2011) “Tarihsel ve Toplumsal Bağlamı İçinde Kemalizm, Aydınlanma, Muhafazakârlık İlişkisi Üzerine Bir Derkenar”, Doğu-Batı, “Türk Muhafazakârlığının Eleştirisi”, Sayı: 58, ss.163-188.
SUBAŞI, N. (2005) “1960 Öncesi İslâmî Neşriyat: Sindirilme, Tahayyül ve Tefekkür”, Modern Türkiye’de Siyasal Düşünce: İslâmcılık, Cilt: 6, İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 217-236.
TANÖR, B. (1999) “Laikleş(tir)me, Kemalistler ve Din”, 75. Yılda Düşünceler, Tartışmalar, (Ed.) Mete Tunçay, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, ss.183-196.
TANÖR, B. (2001) Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
TANÖR, B. (2001) “Laiklik, Cumhuriyet ve Demokrasi”, Laiklik ve Demokrasi, (Der.) İbrahim Ö. Kaboğlu, İmge Yayınları, Ankara, ss.23-34.
TANYOL, C. (1994) Laiklik ve İrtica, 2. Basım, Altın Kitaplar, İstanbul.
TAPPER, R. (Der.) (1993) Çağdaş Türkiye’de İslam, Din, Siyaset, Edebiyat ve Laik Devlet, Sarmal Yayınları, İstanbul.
TARHANLI, İ. B. (1993) Müslüman Toplum “Laik” Devlet: Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığı, Afa Yayınları, İstanbul.
TOPRAK, B. (2005) “Secularism and Islam: The Building of Modern Turkey,” Macalester International, Volume: 15, Article: 9, ss.27-43.
TUNÇAY, M. (1983) “Din Devlet Ilişkileri/Laiklik”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 3, İletişim Yayınları, İstanbul ss.570-578.
TUNAYA, T. Z. (2003) İslâmcılık Cereyanı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
TUNAYA, T. Z. (2000) Türkiye’de Siyasal Partiler, İttihat ve Terakki, Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt: 3, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.
TUNÇAY, M. (1981) Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Yurt Yayınları, Ankara.
UĞURLU, H. S. (2010) “Tanzimat’ın Din Eğitimi Anlayışına Getirdiği Yenilikler“, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri ABD.
UYSAL, B. (1981) “Siyasal Otorite, Laiklik ve Katılma”, TODAİE Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 4, ss. 61-74.
ÜNVER, G. (1989) “Ziya Gökalp ve Din Sosyolojisi”, EÜSBED, Sayı: 3, ss. 223-237.
VELDET, H. (1999) “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat, M.E.B. Yayınları, ss. 139-209.
VERGİN, N. (1994) “Din ve Devlet İlişkileri: Düşüncenin ‘Bitmeyen Senfoni’si”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 29, ss.23-54.
YAKUT, E. (2005) Şeyhülislâmlık, Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınları, İstanbul.
YAVUZ, H. (2005) Modernleşen Müslümanlar: Nurcular, Nakşiler, Millî Görüş ve AK Parti, Kitap Yayınevi, İstanbul.
YAVUZ, K. (1977) “Ziya Gökalp’in Dini Tutumu ve Din Anlayışı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2, ss.211-222.
YILDIRIM, E. (2004) “Türk Sosyolojisinde Pozitivizm: Bilginin Sosyolojik Tasarımı (1908-1945)”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı: 1, ss.107-130
YILDIRIM, E. (1999) Değişen Din Anlayışının Sosyolojisi, Bilge Yayınları, İstanbul.
ZÜRCHER, E. V. (1995) Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul.