XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis Camileri ve Mescitleri

Cami ve mescit Müslümanların ibadet etmek amacıyla toplandıkları mekânlardır. Cami ismi, başlangıçta sadece cuma namazı kılınan büyük mescitler için kullanılmışken daha sonraları cuma namazı kılınan ve minberi bulunan mescitler cami, minberi bulunmadığından Cuma namazı kılınmayan ve camiye göre nispeten daha küçük mabetler ise mescit olarak anılmıştır. Osmanlı Devleti, kuruluşundan başlayarak egemenliğine aldığı şehirlerde Türk-İslâm kültürünü yerleştirmek ve kalıcılığını sağlamak amacıyla cami ve mescit yapımını önemsemiştir. Çalışmaya konu olan Bitlis şehri, 1515 yılında Osmanlı egemenliğine alındıktan sonra 1540 ve 1571 yıllarında tahrir edilmiş ve bu tahrir sonuçları mufassal defterlere yazılmıştır. Mufassal tahrir defterlerine şehirde bulunan vakıf ve vakıf gelirleri, vakıflarda görev yapan görevliler ve aldıkları ücretler, vakfın menkul-gayrimenkulleri ile bunlardan sağlanan yıllık gelirler de ayrıntılı şekilde kaydedilmiştir. Bu çalışmada, 1540 ve 1571 yıllarında düzenlenmiş Bitlis tahrir defterlerindeki cami ve mescit kayıtları incelenmiş ve bu kayıtlara dayanılarak bazı tespitler yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Bitlis, Cami, Mescit, Vakıf, Şerefnâme

Bitlis Mosques and Masjids in 16th Century Land Registry Books

Mosques and masjids are locations where Muslims gather for praying. At earlier times, the term “cami” (mosque) is used only for large mosques where Friday prayers are performed whereas masjids are smaller than mosques and have no “minbar” and therefore Friday prayers cannot be performed. From the time of its emergence, the Ottoman Empire gave priority to building mosques and architectural works in conquered cities in order to instil the Turkish-Islamic culture and to ensure its permanence. The city of Bitlis that is the subject of the study was registered in 1540 and 1571 after it became part of the Ottoman Empire and the results of this registration were recorded in detailed registry books. In these books, waqfs in the city and their income, the officials working for these waqfs and their wages, the real estates, movable properties of these waqfs as well as annual incomes received were all recorded in detail. In this study; the mosques and masjids registered in Bitlis land registry books for the years 1540 and 1571 have been examined and the findings are presented.

Keywords:

Bitlis, Mosque, Masjid, Waqf, Şerefnâme,

PDF

___

Akın, Ahmet (2016). “Tarihi Süreç İçinde Cami ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15/29: 177-209.
Altınay, Emine (1994). 1540 (H.947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun.
Arık, M. Oluş (1971). Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı. Ankara: Güven Matbaası.
Aslanapa, Oktay (1991). Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
Barkan, Ömer Lütfi (1962/63). “Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXIII/1-2, İstanbul Üniversitesi Yay. 239-296.
Barkan, Ömer Lütfü (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizatör Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. Vakıflar Dergisi, (2), 299- 354.
Baş, Gülşen (2002). Bitlis’teki Mimari Yapılarda Süsleme. Bitlis: Bitlis Valiliği Kültür Yay.
Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişaf ve Tekâmülü Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”. Vakıflar Dergisi, (4), 8-13.
Bitlis 1973 İl Yıllığı. Ankara: Çam Matbaası.
Bizbirlik, Alpay (1999). “Osmanlı Toplumunda Vakıfların Sosyo-Ekonomik Boyutları ve Buna Dair Örnekler”. Osmanlı V, Ankara: Yeni Türkiye Yay. 56-62.
Cezar, Mustafa (1985). Tipik Yapılarıyla Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi. Ankara: Mimar Sinan Üniversitesi Yay.
Dehqan, Mustafa ve Vural Genç (2018). “Mīrlivā of Malāṭya: A Correction of Sharaf Khān’s Statement Concerning his Father”. Deutsche Morgenländische Gesellschaft: Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Harrassowitz Verlag: Vol. 169, No. 1 (2019), pp. 235-238.
Derman, Çiçek (1998). “Osmanlılarda Tezhip Sanatı”. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi II. Ed. Eklemeddin İhsanoğlu, İstanbul: İRCİCA. 48. 7-492.
Derman, M. Uğur, “Hattat”. Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (16), 493-499.
Ergenç, Özer (1984). “Osmanlı Şehirlerindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”. Osmanlı Araştırmaları, (C. IV), İSAM Yay. 69-78.
Erken, Sabih (1977). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler II. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
Eyice, Semavi (1988). “Mescid”. İslâm Ansiklopedisi, (C. VIII), MEB Yay. 1-118.
Eyice, Semavi (1993). “Cami-Mimari Tarihi”. DİA, (C. 7), 56-90.
Faroqhi, Suraiya (1984). “A Map of Anatolian Friday Mosques (1520-1535)”. Osmanlı Araştırmaları, (C. IV), İSAM Yay. 161-173.
Gündüz Küskü, Sema (2017). “Bursa Kale Kentindeki İlk Osmanlı Yapıları ve İmgesel Çözümlemeleri”.
Osmanlı Dünyasında Kültürel Karşılaşmalar ve Sanatsal Yansımaları: Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu’na Armağan. Ankara: Hacettepe Ünv. Yay. 131-136.
Güneş, Burhanettin (2003). Van Gölü Havzası Türk Mimarisinde Yazı Sanatı. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Güran, Tevfik (2006). Ekonomik ve Mali Yönleriyle Vakıflar: Süleymaniye ve Şehzade Süleyman Paşa Vakıfları. İstanbul: Kitapevi Yay.
Hasan, Hasan İbrahim (1991). İslam Tarihi I. İstanbul: Kayıhan Yay.
Hınz, Walther (1990). İslâm’da Ölçü Sistemleri. Çev. Acar Sevim, İstanbul: Marmara Üniversitesi Yay.
İbnu’l-Esir (1991). El-Kamilfi’t Tarih (VIII). Çev. Ahmet Ağıraksa, İstanbul: Bahar Yay.
İpşirli, Mehmet (1993). “Cuma Selâmlığı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (C. 8), 90-92.
Kuban, Doğan (1978). “Anadolu-Türk Şehri Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler”. Vakıflar Dergisi, (7), 53-73.
Madeline, Zilfi C. (1988). The Politics of Piety; The Ottoman Ulemai in the Postclassical Age (1600-1800). Minneapolis: Bibliotheca İslamica.
Mardin, Şerif (1995). Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yay.
Orbay, Kayhan (2007). “Structure and Content of the Waqf Account Books as Sources for Ottoman Economic and Institutional History”. Turcica, Revue D’Etudes Turques, (39), 3-48.
Orbay, Kayhan (2012). “Edirne II. Bayezid Vakfı’nın Mali Tarihi (1597-1640)”. Gamer, I/I (2012), 113-141.
Ortaylı, İlber (1997). “Osmanlı Şehirlerinde Mahkeme”. AÜHFD, Prof. Dr. Nuri Esen Armağanı, 246- 260.
Ortaylı, İlber (2001). “Kadı”, TDİA, (C. 24), 69-73.
Önkal, Ahmet ve Nebi Bozkurt (1993). “Cami-Dinî ve Sosyo-Kültürel Tarihi”, TDİA, (C. 7), 46-56.
Öz, Mehmet (2005). “XVI. Yüzyılda Bitlis Sancağı: Yönetim, Nüfus ve Vergilendirme”. IX. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Dubrovnik-Hırvatistan, 20-23 Ağustos 2002, 31-54.
Öztürk, Nafiz (1983). Menşei ve Tarihi Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yay.
Öztürk, Nazif (1999). “Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları”. Osmanlı V, Ankara: Yeni Türkiye Yay. 34-43.
Serdar, Mehmet Törehan (2000). Rüyalar Şehri Bitlis. Bitlis: Bitlis Valiliği Yay.
Serdar, Mehmet Törehan (2013). Şehr-i Bitlis. Bitlis: Bitlis Belediyesi Kültür Yay.