Nakşibendîlik’in Anadolu’da Ortaya Çıkışının Belgesi: Şeyh Hâce İshak er-Rumî Vakfiyesi / A Document for Naqshibandi Emergence in Anatolia: The Waqfiyya of Sheikh Hâce İshak er-Rumî

Nakşibendîlik, 14. yüzyılda Orta Asya’da, Bahâeddin Nakşibend tarafından kurulduğu kabul edilen tasavvuf akımıdır. Bu tasavvuf hareketi, zamanla Hindistan, Kafkaslar, Orta Doğu, Anadolu ve akabinde Balkanlar olmak üzere geniş bir sahaya yayılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Özellikle 15. ve 16. yüzyıllardan itibaren İslam dünyasının fikrî yapısının şekillenmesinde büyük bir etkiye sahip olan Nakşibendîlik’in Anadolu’ya girişinin ve yaygınlaşmasının Osmanlı döneminde 15. yüzyılın ikinci yarısında Simavlı Molla Abdullah-ı İlahi vasıtasıyla olduğu ilim çevrelerince kabul görmektedir. Kimi çalışmalarda ise Nakşibendîlik’in Anadolu’ya girişi Ankara Savaşı sırasında Emir Timur’un ordusunda bulunan Nakşî şeyhleri ile irtibatlandırıldığı görülmekte ve Nakşibendîlik’in Anadolu’da ilk tekkesinin Bedreddin Mahmud Çelebi tarafından 1404-1405 yılında Amasya'da kurulduğu öne sürülmektedir. Bu makalede, Nakşibendîlik tarihi bakımından önemli muhtevaya sahip olduğunu düşündüğümüz 1381 tarihli Şeyh Hâce İshak er-Rumî vakfiyesi konu edilmektedir. İki bölümden oluşan makalenin ilk bölümünde Saruhanoğluları Beyliği dönemine ait olup daha önce neşredilmemiş olan Şeyh Hâce İshak er-Rumî vakfiyesi diplomatik açıdan değerlendirmeye tabi tutulacaktır. İkinci bölümde ise, makale sınırları da göz önünde bulundurularak, mevcut literatürde Nakşibendîlik tarihi açısından genel kabul halini almış olan Nakşibendîlik’in isimlendirilmesi, Anadolu’da ortaya çıkışı ve kurumsallaşması gibi üç temel konu hakkında Şeyh İshak er-Rumî vakfiyesinin sunmuş olduğu veriler ışığında yeni tespitler ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Nakşibendîlik, Şeyh Hâce İshak er-Rumi, Saruhanoğlu, Manisa, tasavvuf

A Document for Naqshibandi Emergence in Anatolia: The Waqfiyya of Sheikh Hâce İshak er-Rumî

Naqshibandi order is a cult of Islamic sufism that is assumed to be founded by Bahâeddin Nakşibend in Central Asia in the 14th century. Throughout the centuries, this sufism movement has reached the present day by spreading over a wide area including India, the Caucasus, the Middle East and Anatolia then the Balkans. Academic circles accepted that especially from the 15-16th centuries, Naqshibandi had a great influence on shaping the intellectual structure of the Islamic world. It was introduced and spread through Anatolia by Simavlı Molla Abdullah İlahi in the second half of the 15th century, during the Ottoman period. In some studies, however, it is claimed that Naqshibandi entered Anatolia through the Naqshî sheikhs in Emir Timur’s army during the Battle of Ankara, and that the first Naqshibandi lodge was founded in Amasya in 1404-1405 by Bedreddin Mahmud Çelebi.This article evaluates the waqfiyya of the Sheikh Hâce İshak er-Rumî (1381), which we consider to have an important content about the history of Naqshibandi. The waqfiyya of the Sheikh Hâce İshak er-Rumî has not previously been published elsewhere. This article consists of two chapters. In the first part, the waqfiyya is evaluated in terms of political aspects of its time period. In the second part, considering the limited space for the article, new findings are revealed in the light of the data presented in the waqfiyya of the Sheikh İshak er-Rumî, focusing on three main topics; discussions on where the name “Naqshibandi” came from, as genereally referred in the literature, emergence and institutionalization of Naqshibandi in Anatolia.

Keywords:

Naqshibandi, Sheikh Hâce İshak er-Rumî, Saruhanoğlu, Manisa, sufism,

PDF

___

Abdurrahman b. Ahmed b. Muhammed, el-Câmî, Ebü’l-Berekat Nureddin;Terceme-i Nefehâtü’l-Üns, Müt.: Mahmud Lamii Çelebi, İstanbul: H. Evâil-i Rebiüluhra 1270 / M. 1854. (http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?sayfaOturumAc Erişim Tarihi: 15.09.2018).
Abdurrahman Câmî (1998). Nefehâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds. (Tercüme ve Şerh: Lâmiî Çelebi; Yayına Hazırlayan: Süleyman Uludağ-Mustafa Kara). Marifet Yayınları, İstanbul.
Abdî-zâde Hüseyin Hüsameddin (1327-1330). Amasya Tarihi. C. 1. Dersaadet, Hikmet Matbaası.
Abdî-zâde Hüseyin Hüsameddin (2004). Amasya Tarihi. C. 1. Yayına Hazırlayan: Mesut Aydın, Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.
Aka, İsmail (2012). “Timurlular”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA), C. 41. İstanbul. s. 177-180.
Algar, Hamid (1989). “Alâeddin Attâr”, TDVİA, C. 2. İstanbul. s. 319-320.
Algar, Hamid (1991). “Bahâeddin Nakşibend”, TDVİA, C. 4, s. 458-460.
Algar, Hamid (1996). “Hâcegân”, TDVİA, C. 14, s. 431.
Algar, Hamid (2006). “Nakşibendiyye”, TDVİA, C. 32, s. 335-341.
Ali bin Hüseyin es-Safî, Kitâb-ı Reşehât Ayne’l-Hayât. Mütercimi: Mehmed ibn Mehmed Şerif el-Abbasî, Mürettib: Hüseyin Efendi, Kahire-Mısır H.1256. (http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?sayfaOturumAc9) (Erişim Tarihi: 15.09.2018).
Ay, Resul (2014). Anadolu’da Derviş ve Toplum 13-15. Yüzyıllar. Kitap Yayınevi, İstanbul.
Babinger, Franz (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Babinger, Franz -Fuad Köprülü (1996). Anadolu’da İslamiyet. (Çev. Ragıb Hulusi-Yay.Haz. Mehmet Kanar). İnsan Yayınları, İstanbul.
Barkan, Ömer Lütfi (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”. Vakıflar Dergisi, II, s. 279-386.
Cebecioğlu, Ethem (2014). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Otto, Ankara.
Gölpınarlı, Abdülbaki (2017). Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İnkılâp Kitabevi.
Gündüz, İrfan (1983). Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat. Ankara.
Hacı Bey-zâde Ahmed Muhtar (H. 1313). Osmanlı Memleketleri. (Maarif Nezâret-i Celîlesinin ruhsatıyla tab olunmuştur. Sahib-i Neşri Şems Kütüphanesi Sahibi Seyyid Hüseyin). Alem Matbaası.
Kahraman, Seyit Ali -Yücel Dağlı (2006). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, 1.Cilt-1.Kitap, İstanbul.
Kara, Mustafa -Hamid Algar (1988). “Abdullah-ı İlâhî”. TDVİA. C. 1. İstanbul. s. 110-112.
Kara, Mustafa (1995). “Emîr Buhârî”, TDVİA, C. 11. İstanbul. s. 125-126.
Kara, Mustafa (2016). Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi. Dergah Yayınları, İstanbul.
Kaya, Hakan (2011). XVII. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Nakşibendîlik (İstanbul, Diyarbakır, Bursa). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Kılıç, Mahmut Erol (2016). Anadolu Tasavvuf Tarihine Notlar -I- Osmanlı Dönemi-Cumhuriyet Dönemi. Sûfî Kitap. istanbul.
Köprülü, Fuad (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Akçağ Yayınları. Ankara.
Kufralı, Kasım(1948). “Molla İlahi Ve Kendisinden Sonraki Nakşibendiye Muhiti”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III/1-2, s. 129-151.
Le Gall, Dina (2016). Bir Sûfî Kültürü Olarak Osmanlı’da Nakşibendîlik (1450-1700). Çev. İrfan Kelkitli. Litera Yayıncılık. İstanbul.
Mehmed Mecdî Efendi (1269). Terceme-i Şakâyık-ı Nuʻmâniye, istanbul.
Memiş, Abdurrahman (2000). Hâlidî Bağdâdî ve Anadoluda Hâlidîlik. Kitabevi, İstanbul.
Muhammed b. Abdullah Hânî (2011). Behcetü’s Seniyye –Nakşibendî Âdabı-. Terc. Siraceddin Önlüer. Semerkand Yayınları. İstanbul.
Ocak, Ahmet Yaşar (1978). "Zaviyeler", Vakıflar Dergisi, S. 12, Ankara. s. 247 -268.
Ocak, Ahmet Yaşar (1993). “Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşması”, TDVİA. C.3. Türkiye Diyanet Vakfı yayınları. İstanbul. s. 110-116. Ocak, Ahmet Yaşar (1996). Türk Sufîliğine Bakışlar. İletişim Yayınları. İstanbul.
Ocak, Ahmet Yaşar (2011). Ortaçağlar Anadolusu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Selçuklu Dönemi. Kitap Yayınevi. İstanbul.
Ocak, Ahmet Yaşar (2012). Yeniçağlar Anadolusu’sunda İslam’ın Ayak İzleri: Osmanlı Dönemi. Kitap Yayınevi. İstanbul.
Öngören, Reşat (2007). “Osmanlılar - Tasavvuf ve Tarikatlar”, TDVİA. C.33, s. 541-548.
Öngören, Reşat (2012). Osmanlılar’da Tasavvuf, Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ulemâ (XVI. Yüzyıl). İz Yayıncılık. İstanbul.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü. C. 3. Milli Eğitim Basımevi. İstanbul.
Şahin, Haşim (2017). Dervişler ve Sûfî Çevreler -Klasik Çağ Osmanlı Toplumunda Tasavvufi Şahsiyetler-. Kitap Yayınevi. İstanbul.
Şimşek, Halil İbrahim (2016). 18. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Nakşibendî-Müceddidîlik. Litera Yayıncılık. İstanbul.
Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî. Çağrı Yayınları, İstanbul 2002.
Selvi, Dilaver (2016). “Nakşilikte İcra Edilen Gizli Zikir ve Hatm-i Hâcegân”. Uluslararası Bahâeddin Nakşibend ve Nakşibendîlik Sempozyumu, 02 Aralık 2016, haliç Kongre Merkezi, İstanbul: http://www.naksibendiliksempozyumu.org/files/sempozyum_teblig_metinleri.pdf (Erişim Tarihi: 15.09.2018).
Sezen, Tahir (2006). Osmanlı Yer adları Sözlüğü (Alfabetik Sırayla). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın Nu: 21. Ankara.
Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. (Türkiye Cumhuriyeti Dâhiliye Vekâleti Nüfus Müdiriyet-i Umûmiyesi Neşriyâtından aded: 3). Hilâl Matbaası, İstanbul 1928.
Şuşud, Hasan Lütfi (1992). İslâm Tasavvufunda Hâcegân Hânedânı. Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
Tosun, Necdet (2015). Bahâeddîn Nakşibend, Hayatı, Görüşleri, Tarîkatı (XII-XVII. Asırlar. İnsan Yayınları. 6. Baskı İstanbul.
Uluçay, M. Çağatay (1946). Saruhanoğulları ve Eserlerine Dair Vesikalar II. C.H.P. Manisa Halkevi Yayınlarından Sayı: XVII. Marifet Basımevi. İstanbul.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1979). “Murad I”. İslam Ansiklopedisi, M.E.B., VIII. İstanbul s. 587-598.
Weismann, İtzchak (2015). Nakşibendîlik -Dünya Çapında Br Sufî Geleneğin Sünnî Tutum ve Faal Tavrı-. Litera Yayıncılık, İstanbul.
Yılmaz, H. Kamil (2016). Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ensar Yayınları. İstanbul.
Yazıcı, Tahsin (1964). “Nakşbend”. İslam Ansiklopedisi. C. 9, Milli Eğitim Basımevi. İstanbul. s. 52-54.
Yılmaz, Necdet (2007). Osmanlı Toplumunda Tasavvuf –Sûfiler, Devlet ve Ulemâ-. Osmanlı Araştırmaları Vakfı. İstanbul.
Yuvalı, Abdülkadir (1997). “Moğol Harekâtının Anadolu’nun Demografik ve Dinî Yapısı Üzerindeki Etkileri”. Erdem. Aydın Sayılı Özel Sayısı, C.9, S. 27. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. s. 1287-1293.
Yücer, Hür Mahmut (2001). Osmanlı XIX.Asırda Anadolu’da Tasavvuf. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimlerii Ana Bilim Dalı, İstanbul.