Hasankeyf İmam Abdullah Camii ve Zaviyesi Vakfı

İnsanlığın yerleşik hayata geçişiyle başlayan medeniyet sürecinin en önemli uzantısı olan şehirler, tarih boyunca ihtiyaçlara bağlı olarak gelişen çeşitli mekânların oluşturduğu yerleşim yerleridir. Bu mekânlar, şehirde bir arada yaşayan toplumun sosyal, ekonomik, dini ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik yapılardır. Osmanlı şehirlerinin hem siluetinin hem de mimarisinin oluşmasında önemli yeri olan bu yapılar, genellikle vakıf anlayışıyla oluşturulmuş ve sürdürülmüştür. Vakıf anlayışı, şehrin temel birimi olan mahallelerde görülen ahengin, dayanışma ve yardımlaşmanın da temelini oluşturmaktadır. Bir Osmanlı şehrinde vakıf kurumunun somut tezahürlerinden olan cami ve zaviye gibi yapılar, toplumun sosyal ve kültürel olarak ilişki içerisinde olmasına ve gelişmesine katkı sağlamaktaydı.Bu çalışmada, Osmanlı arşiv belgelerine dayanarak Hasankeyf şehrinin sosyal dokusunun gelişmesine ve gündelik hayatın dinamizmine çok büyük katkı sağlayan İmam Abdullah Camii ve Zaviyesi tanıtılmıştır. Ayrıca bir yapılar topluluğu olan bu vakfın işleyişi, gelir ve gider kalemleriyle, içerisinde çalışan personelin aldıkları ücretlerden bahsedilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Hasankeyf, Vakıf, İmam Abdullah, zaviye, cami

Imam Abdullah Mosque And Zawiyah Waqf In Hasankeyf

The cities, which are the most important extension of the process of civilization started by the humans’ transition into the settled life, are the places of settlement formed by various principle entities which are generated based upon the needs of the community throughout the history. These entities are the structures in regards to fulfilling the social, economic, religious and cultural needs of the society which lives together in the city. These structures, which have a significant place in the formation of both the silhouette and architecture of the Ottoman cities, have mostly been created and maintained by means of establishing waqfs. The concept of waqf also forms the harmony, solidarity and cooperation observed in the neighborhoods which are the basic units of the city. In an Ottoman city, the structures such as mosques and hermitages, which are amongst the tangible manifestations of the institution of waqf, had been providing a social and cultural interaction within the society and thus contributing into its development. In this study, based upon the Ottoman archival documents, the Imam Abdullah Mosque and Zawiyah, which provided great contributions into the development of the social fabric and the dynamism of the daily life of the city of Hasankeyf, are introduced. Additionally, the way of operation, revenues and expenditures of the waqf, comprising a group of various buildings, and the wages of its personnel are addressed.

Keywords:

Hasankeyf, Waqf, Imam Abdullah, mosque, zawiyah,

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları1.1.Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)Defter Numarası: 539, 1084, 1090, 1094, 1095, 1098, 1099, 1100, 1139, 1158.
1.2. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)Tahrir Defterleri : MM-21, MM-4540, MM-7457, TD-1122.
1.3.Yayımlanmış Olan Arşiv Vesikaları998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kâdiriyye Defteri (937/1530) I. Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara, 1998.
2.Klasik KaynaklarEl-Mukaddesi, Ahsenü’t-Tekâsim fi Marifeti’l-Ekalim, Nşr. M.J. De Goele, Brill ,1906.
İbn Havkal, Suratü’l-Arz, trc. J.H. Kramers- G. Wiet.
3. VekâyinâmelerHısn-ı Keyfâ Vekâyinâmesi ( Müellifi Meçhul) Viyana Milli Kütüphanesi, Mxs 355. (Nüzhetu’n-Nâzır ve Râhetü’l-Hâtır).
4. Araştırma ve İncelemelerAlkan, M. (2007). “Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtları Arşivi”, Vakıflar Dergisi, (30), 1-34.
Alkan, M. (2010). “Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği”, XV. Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, Kongreye Sunulan Bildiriler, (4), I. Kısım, Ankara, 831-842
Arık, O. (2003). Hasankeyf Üç Dünyanın Buluştuğu Kent. İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları.
Aydın, S. (2000). Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet. İstanbul, Tarih Vakfı Yayınları.
Akgönül, S.- Eliüşük, M. (2016). “Hasankeyf İmam Abdullah Zaviyesi Konservasyon ve Restorasyon Çalışmaları”, Yaşam Bilimleri Dergisi, (6), 193-227.
Behar, C. (2014). Bir Mahallenin Doğumu ve Ölümü (1494-2008) Osmanlı İstanbulu’nda Kasap İlyas Mahallesi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
Beyazıt, Y. (2013). “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”, History Studies International Journal of History, (5/1), 36-69.
Bizbirlik, A. (2002). 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar. Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Çakar, E. (2018). “Hurufat Defterlerine göre 18. Yüzyılda Palu”, Vakıflar Dergisi, (49), Ankara, s. 21-41.
Demirtaş, H. (2012). “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği”, Vakıflar Dergisi, 47-92.
Eroğlu Memiş, Ş. (2013), “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da Askerî Rüznamçe Defterleri ve Önemi: Kazâ-i Kudüs-i Şerîf Örneği”, Vakıflar Degisi, (29), Ankara, 115-146.
Gabriel, A. (1940). Voyages Archeologiuqes dans la Torquie Oriantale. Paris, E. De. Boccard.
Genç, M. (2006). “Nâzır”, DİA, (32). 449-450.
Halaçoğlu, Y. (2007). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları. İnalcık, H. (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, (1), İstanbul, Eren Yayıncılık.
İpşirli, M. (1992). “Câbî”, DİA, (6). 529-530.
Kallek, C. (2002), “Kile”, DİA, 568-571.
Kallek, C. (2006), “Müd”, DİA, 457-459.
Kılıcı, A. (1987). “Hasankeyf Vakıf Eserleri”, Vakıf Haftası Dergisi, (5), 159-188.
Küçükaşçı, M. S. (2006). “Müezzin”, DİA, (31). 491-496.
Ocak, A. Y. (1978). “Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme”, Vakıflar Dergisi, (12), 248-258.
Oguzoğlu, Y. (1997). “Hasankeyf”, DİA, (16). 364-368.
Öztürk, N. (2006). “Mütevelli”, DİA, (32). 217-220.
Sözen, M. (1981). Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
Ünal, Mehmet Ali (1989). XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566), TTK, Ankara.
Yediyıldız, B. (2012). “Vakıf”, DİA, (42). 479-486.
Yıldırım, A. (2004). Hasankeyf-Gercüş ve Yakın Çevresinin Fiziki Coğrafyası. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara
Yıldırım, B.E. (2006). Hasankeyf İlçe Merkezinin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). ElazığZengin, B. (2001). Hasankeyf Tarihi ve Tarihi Eserleri. İstanbul.