TEK PARTİ DÖNEMİNDE İNHİSARLAR (1923-1946)

Bu çalışmada Osmanlı döneminden İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar olan süre zarfında inhisarların tarihsel gelişim süreçleri içerisinde Türkiye’ye katkıları, halka etkisi, iktisadi politikalar içerisindeki konumu ve meclisteki akisleri anlatıldı. Osmanlı döneminde borçlara karşılık Düyûn-ı Umumiye’ye devredilen inhisarlar, Borçlar İdaresi’nin tasfiyesi ile Türkiye Cumhuriyeti’nin kontrolüne alındı. Rejim bu inhisarları millileştirerek dönemin yapısı gereği özel şirketlere devretti. Yönetim, bir takım inhisarları yabancı sermayeye bırakırken bazı tekelleri İttihat ve Terakki’den kalan anlayışla milli burjuvazi yaratma eğiliminde Türk anonim şirketlerine ihale etti. Teşvik-i Sanayi Kanunu gibi çeşitli özendirici uygulamalara rağmen dönemin olumsuz koşulları ve 1929 dünya ekonomik krizi nedeniyle ekonomide beklenilen gelişme sağlanamayınca 1930 yılından itibaren siyasi, ekonomik ve toplumsal boyutları daha sık tartışma konusu edilen devletçilik modeline geçildi. Devlet eliyle kalkınmada inhisarlar özel şirketlerden alınarak devlet tekelleri doğrudan kendisi yönetmeye başladı hatta bu dönemde İnhisarlar Bakanlığı kuruldu. İkinci Dünya Savaşı sırasında konulan ağır vergiler bir şekilde inhisarlara da yansıtıldı. Bu dönemde bütçenin önemli bir kısmını inhisar gelirleri oluşturdu. Devletçilik döneminin şartları gereği hemen her kurum ve kuruluş doğrudan devletin organları tarafından yönetildiğinden bu çalışmada sadece isminde inhisar geçen kurum ve kuruluşlar ele alındı

Anahtar Kelimeler:

İnhisar, CHP, Tütün, Liman, Devletçilik

MONOPOLIES IN THE ONE-PARTY SYSTEM

In this study, it is ivestigated, in the develpoment periods, the contributions of monopolies to Turkey,the effects to the public,its position in the financial politics and the reflections in the assembly in the period from the Ottoman Empire to the end of World War II. The monopolies which were delivered to the Ottoman Public Debt Administration in response to debts in the Ottoman term were taken under the control of the Republis of Turkey through the liquidation of the Debt Administration. The government vested in private corporations these monopolies by nationalizing. While the government awarded the contract for some monopolies to the foreign investment, the government awarded the contract for other monopolies to Turkish incorporated companies tending to create Turkish bourgeoisie with comprehension from Committee of Union and Progress. When the expected development in the economics was notprovided due to the unfavourable conditions and 1929 World Economic Depression in spite of various encouraging implementations such as the Law for the Encouragement of Industry,the model of the statism whose political, economic and social dimensions was more frequently handled was applied. The Republic started to govern monopolies by itself directly by taken the monopolies from the private companies.Besides, The Ministry of Monopoly was founded. The exorbitant taxes taken from during the World War II were reflected to monopolies.The income of monopolies constituted of the important par of budget in this period.because almost corporations and institutions were directly governed by the units of the government as a necessity of the period of statism, it was dealt with only the corporations and institutions whose names were included in monopoly

Keywords:

Monopoly, CHP, Tobacco, harbour, Statism,

PDF

___

I. Resmi Kaynaklar
Başbakanlık Devlet Arşivleri
Cumhuriyet Arşivi
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri
II. Kitaplar
AKALIN, Güneri, Atatürk Dönemi Maliye Politikaları, T.C, Maliye Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Yayın No: 2008/384, Ankara, 2008.
AVCIOĞLU, Doğan, Türkiyenin Düzeni, Cilt I, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1996.
BORATAV, Korkut, Türkiyede Devletçilik, İmge Yayınevi, Ankara, 2006.
CEM, İsmail, Türkiyede Geri Kalmışlığın Tarihi, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2007.
ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi, 1900-1960, İmge Yayınevi, Ankara, 2003.
_______________, Türkiyenin Demokrasi Tarihi, c.1, İmge Yayınevi, Ankara, 2004.
DERİN Haldun, Türkiyede Devletçilik, Çituri Biraderler Basımevi, İstanbul, 1940.
DOĞRUEL Fatma, DOĞRUEL Suat, Osmanlıdan Günümüze Tekel, Tarih Vakfı, İstanbul, 2000.
EDİP, Habib, Avrupada Tütün İnhisarları ve Türkiyede Tütün İnhisar İdaresi, Burhanettin Matbaası, İstanbul, 1931.
EKENER, Haşim, Türkiyede Mükerrer Sigorta Sorunu ve Vesaiki ile Reasürans Davası, Kaya Basımevi, İstanbul, 1974
ERHAN Çağrı, Beyaz Savaş, Türk-Amerikan İlişkilerinde Afyon Sorunu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1996.
Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti Müfettişlerinin Haziran 1939da Ankarada Yaptıkları Toplantıya Dair Raporlar, T.C Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti Neşriyatı, Ankara Devlet Matbaası, Ankara, 1939.
HALICI, Şaduman, Yeni Türkiye Devletinin Yapılanmasında Mahmut Esat Bozkurt, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2004
İhsaiyat-ı Maliye (1885-1909), Maliye Bakanlığı, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, Yayın No: 2000/357, Ankara, 2000.
İNAN, Afet, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürkün El Yazıları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2010.
İstanbul Liman İşleri İnhisarı Türk Anonim Şirketi, 12 Ağustos 1934 Pazar Günü Fevkalade Toplanan Hissedarlar Umumi Heyetine Verilen Meclisi İdare Raporu, Gazetecilik ve Matbaacılık T.A.Ş, İstanbul, 1934.
KİNROSS, Lord, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 2007.
KURUÇ, Bilsay, Belgelerle Türkiye İktisat Politikası, Cilt: I, Ankara Üniversitesi, SBF, Yay., No: 569, Ankara, 1988.
______________, Mustafa Kemal Döneminde Ekonomi, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1987.
LOKMAN, Kemal, Cumhuriyetin 50. Yılında Petrol Endüstrimizin Durumu, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1974
_________________, Türkiyede Petrol Madenleri, Hâkimiyeti Milliye Matbaası, Ankara, 1933 Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti Umum Merkezi, 1930 Sanayi Kongresi Raporlar Zabıtlar, Ankara Sanayi Odası, Ankara, 2008
MUTLU, N, Yücel, Bayındırlık Bakanlığı Tarihi 1920-1988, Bayındırlık ve İskân Bakanlığı, Ankara, 1989.
MÜDERRİSOĞLU, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1990.
ÖKÇÜN Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi, 1923 İzmir, Haberler-Belgeler-Yorumlar, Ankara Üniversitesi, SBF Yay., Ankara, 1981.
_________________, 1920-19230 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, Sermaye Piyasası Kurulu, Yayın No 82, Ankara, 1997.
TEKİN Fazıl, Mali Tekeller ve Türkiyede Tütün Tekeli, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Basımevi, Eskişehir, 1974.
TEZEL, S. Yahya, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2002.
TİMUR, Taner, Türk Devrimi ve Sonrası, İmge Yayınevi, Ankara, 1993, s.85-86, Oktay Yenal, Cumhuriyetin İktisat Tarihi, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003.
TOPRAK, Zafer, Sümerbank, Creative Yayıncılık, İstanbul, 1988. Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Cilt I, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2002.
YETKİN, Çetin, Serbest Cumhuriyet Fırkası, Toplumsal Dönüşüm Yay., İstanbul, 1997.
III. Makaleler
Tuz İstihsal ve Satışında İnkişaf, İstihbarat Bülteni, C.6, S.102, Ekim 1938.
BORATAV Korkut, Türkiyede Devletçilik Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.II, İletişim Yay.
Cevat E. Taşman Türkiyede Petrolün Tarihçesi http://www.mta.gov.tr/mta_ web/kutuphane/mtadergi/39_4.pdf
General Asım, Barut İnhisarı Hakkında Malumat, İstihbarat Bülteni, C.6, S.96, 1 Nisan 1937.
Maden Mühendisi Evinsel, Kaya Tuzu, İstihbarat Bülteni, C.6, S.94, 1 Şubat 1937.