CUMHURİYET TARİHİNDE BİR ORDU-SİYASİ ERK ÇATIŞMASI: İSMET İNÖNÜ İKTİDARINA YÖNELİK DARBE GİRİŞİMLERİ VE 6 HAZİRAN 1950 TASFİYE HAREKETİ

Cumhuriyet Halk Fırkası (CHP) iktidarının İkinci Dünya Savaşı sırasında ve sonrasında ordu içinde yaptığı düzenlemeler, 1946 seçimlerindeki baskın tavırları, ordunun ABD standartlarına göre yeniden şekillendirilmesi askeri kanadı rahatsız etmiş ve iktidara karşı -1941 yılından itibaren- ordu içinde darbeyi öngören örgütlerin kurulmasına neden olmuştur. Bu örgütlerden biri Seyfi Kurtbek’in kurduğu “ Hücum Ordusu”dur. Kurulan diğer örgütler Muzaffer Tuğsavul, Ahmet Ekrem Türker, Nazmi Dora ve Fahri Belen gibi komutanlarla temasa geçmişlerdir. Türk Silahlı Kuvvetleri’nde oluşan bu örgütlerin CHP iktidarını yıkma amaçlı destek verdikleri parti 1946’da kurulan Demokrat Parti (DP) olmuştur. 1950'de iktidarı devralan DP, İsmet İnönü'nün yüksek dereceli komutanlar üzerindeki nüfuzundan tedirgin olmuş ve bu tedirginlik DP'yi bir darbe girişimi endişesine sevk etmiştir. Bu endişeyi seçimlerin hemen sonrasında Menderes'e gelen bir albayın, üst dereceli komutanların İsmet İnönü ile görüştükleri yönündeki söylemi daha da arttırmıştır. Bu gelişmeler üzerine DP iktidara bağlı bir ordu yaratma düşüncesi ile Genelkurmay Başkanı dahil olmak üzere üst dereceli komutanları tasfiye kararı almıştır.

Anahtar Kelimeler:

İsmet İnönü, Tasfiye, İhtilal, Askeri Müdahale, Nuri Yamut, Nafiz Gürman

THE CLASH OF MILITARY- POLITICAL POWER IN THE HISTORY OF REPUBLIC: COUP ATTEMPTS AGAINST THE ADMINISTRATION OF ISMET INÖNÜ AND 6 JUNE 1950 PURGE MOVEMENT

The ruling Republican People’s Party’s (CHP) regulations inside the army during and after the Second World War, its dominant behavior in the 1946 elections, and its restructuring of the military based on US standards have disturbed the military wing and led to the foundation of various organizations, which foresaw a revolution, within the army. One of these organizations was “The Raid Army” (Hücum Ordusu), which was founded by Seyfi Kurtbek. Other organizations got in touch with such commanders as Muzaffer Tugsavul, Ahmet Ekrem Turker, Nazmi Dora and Fahri Belen. The party, which these organizations that emerged in the Turkish Armed Forces lent their support, was the Democrat Party (DP) which was founded in 1946. The DP, which took over the government in 1950, had felt uneasy about Ismet Imonu’s influence over the high-ranking commanders and this uneasiness led the DP to worry about a coup attempt. A colonel’s report to Menderes immediately after the elections regarding that the high ranking commanders were having talks with Ismet Inonu aggravated this worry. Upon these developments, the DP decided to purge high ranking officers with the idea of creating an army loyal to the government.

Keywords:

Ismet Inonu, Purge, Revolution, Military Coup, Nuri Yamut, Nafiz Gürman,

PDF

___

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi(Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi),30.18.0.02/103.56.6.

Milli Savunma Bakanlığı Arşivi, Askeri Safahat Belgesi,16.01.2019/154972791.

Resmi Gazete

Akşam

Aynalıpazar

Cumhuriyet

Hürriyet

Sabah

Ulus

Vatan

Yeni İstanbul

Yenisöz

Zafer

AĞAOĞLU, Samet, Arkadaşım Menderes, İpin Gölgesindeki Günler, Alkım Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul, 2004.

ARCAYÜREK, Cüneyt, Açıklıyor-1:Demokrasinin İlk Yılları 1947-1951,Bilgi Yayınevi. Ankara,1983.

ATABAY, Mithat, Çanakkale Cephesinden Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, Çanakkale Belediyesi Kültür Yayınları.

AYDEMIR, Şevket Süreyya, Menderes'in Dramı, 7. Basım, SimgeYayıncılık,2000.

AYDEMIR, Şevket Süreyya, İhtilalin Mantığı ve 27 Mayıs İhtilali,7. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul,2007.

BAĞCI, Hüseyin, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, İmge Kitabevi, Ankara, 1990.

BELEN, Fahri, Ordu ve Politika, Bakış Matbaası, İstanbul,1971.

BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, 16. Baskı, İstanbul, 2011.

ERKANLI, Orhan, Anılar… Sorunlar… Sorumlular, Baha Matbaası, II. Baskı, İstanbul, 1972.

EROĞUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İmge Kitabevi Yayınları, 4. Baskı, İstanbul,2003.

FEROZ, Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye 1945-1980,Hil Yayın.,4.Baskı, İstanbul, 2010.

HALE, William, Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Alfa Basım Yayım, İstanbul,2014.

Harp Akademilerinin 132. Yılı, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1980.

İBA, Şaban, Ordu Devlet Siyaset, Sezai Ekinci Matbaası, İstanbul,1998.

İPEKÇİ, Abdi - Coşar, Ömer Sami, İhtilalin İçyüzü, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,2010.

KAYALI, Kurtuluş, Ordu ve Siyaset 27 Mayıs -12 Mart, İletişim Yayınları, İstanbul,1994.

KANSU, Aykut,1908 Devrimi, Çev. Ayda Erdal, İletişim Yay., İstanbul,2009.

KILI, Suna -GÖZÜBÜYÜK, Şeref, Türk Anayasa Metinleri(Sened-i İttifaktan Günümüze),Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, İstanbul,2000.

KOÇAK, Cemil, Darbeler Tarihi 27 Mayıs, 22 Şubat, 21 Mayıs ve 12 Mart, Timaş Yayınları, İstanbul,2016.

KOÇAŞ, Sadi, Atatürk'ten 12 Mart'a ..., Anılar Cilt: 1 İstanbul, 1977.

MADANOĞLU, Cemal, Anılar 1911-1953, Evrim Yayınevi, İstanbul,1983.

ÖYMEN, Altan, Değişim Yılları, Doğan Kitapçılık, 8. Baskı, İstanbul, 2004.

ÖZDAĞ, Ümit, Ordu Siyaset İlişkisi (Atatürk ve İnönü Dönemleri), Gündoğan Yayınları, Ankara,1991.

ÖZDAĞ, Ümit, Menderes Döneminde Ordu- Siyaset İlişkileri ve 27 Mayıs İhtilali, Boyut Yayın Grubu, İstanbul, 2004.

ÖZDEMIR, Hikmet, Ordunun Olağandışı Rolü, İz Yayınları, İstanbul,2004.

ÖZTUNA, Yılmaz- GÖKDEMİR, Ayvaz, Türkiye’de Askeri Müdahaleler, Tercüman Tesisleri, İstanbul,1987.

TAYLAK, Muammer, 27 Mayıs ve Türkeş, Ayyıldız Matbaası,2. Baskı, Ankara, 1977.

TUNÇAY, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek- Parti Yönetimi’nin Kurulması 1923-1931,Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2010.

TÜRKEŞ, Alparslan, 27 Mayıs, 13 Kasım, 21 Mayıs ve Gerçekler, İkinci Baskı, Dokuz Işık Yayınevi, İstanbul,1977.

TOKER, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1944-1950, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1990.

TOKER, Metin, Demokrasimizin İsmet Paşalı Yılları 1950-1954, Bilgi Yayınevi, Ankara,1990.

ULAY, Sıtkı,27 Mayıs 1960 Harbiye Silah Başına, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1968.

ÜSKÜL, Zafer, Siyaset ve Asker (Cumhuriyet Döneminde Sıkıyönetim Uygulamaları), İmge Yayınları, Ankara, 1997.

ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye'nin Tarihi, İletişim Yayınları- 4.Baskı, İstanbul,1993.

Güvenç, Serhat,“ABD Askeri Yardımı ve Türk Ordusunun Dönüşümü:1942-1960”,Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010, s.255-284.

Karamollaoğlu, Umut, Militarizm ve Pretoryanizm Ekseninde Modern Türkiye'de Ordu İktidarı ve Neo-Liberalizmin Orduda İktidara Etkisi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara,2011.

Mithat Atabay, “En Eski Türk Topu Alayının Marşını Yazan Adam: Muzaffer Tuğsavul”, Aynalıpazar, Erişim Tarihi.27.12.2018

Belen, Fahri, “Anayasa ve Başkomutanlık”, Vatan,23 Haziran 1960.

Özdemir, Hikmet, “Menderes’in Dünyası”, Cumhuriyet,20 Eylül 1990.

Yağmur, Hüseyin, “Başbakan Özal’ın Kendine Dikte Edilen Genelkurmay Başkanına Karşı Çıkması”, Yenisöz, 2 Temmuz 2017.

http://www.tsk.tr.,Erişim Tarihi:12.11.2017.

http://www.ismetinonu.org.tr/ismet-inonu-1944-1950.htm, Erişim Tarihi: 12.11.2018.

http://www.msb.gov.tr.,Erişim Tarihi: 12.11.2018.

https://www.tccb.gov.tr.,Erişim Tarihi:20.01.2019.