TÜRK DÜŞÜNCE HAYATINDA MEDİHA ESENEL (BERKES) VE 1948 DTCF TASFİYELERİ İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Bu çalışmanın amacı, Niyazi Berkes’in ilk eşi, bir Cumhuriyet entelektüeli ve 1940’lı yıllarda Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nde (DTCF) akademisyen olarak görev yapmış olan Mediha Esenel (Berkes)’in akademik ve entelektüel yaşamını, 1948 DTCF Tasfiyeleri ile olan ilişkisi bağlamında analiz etmektir. Esasen Mediha Esenel (Berkes), 1940’lı yılların ikinci yarısında DTCF’de yaşanan, Niyazi Berkes, Behice Boran, Pertev Naili Boratav ve Azra Erhat gibi öğretim üyelerinin DTCF’deki kürsülerinden uzaklaştırılarak öğretim görevlerinin sonlanmasına neden olan akademik tasfiyeler öncesinde, çeşitli gerekçelerle fakültesini bırakmaya zorlanmış ilk akademisyendir. Nitekim bu bırakışın, 1948 DTCF Tasfiyeleri ile doğrudan ilişkili olsa da, gerek tasfiye olayları genelinde, gerekse Mediha Esenel (Berkes) özelinde genelde gözden kaçırılan bir nokta olduğunu söylemek mümkündür. Bu nedenle, çalışmada, Mediha Esenel (Berkes)’in akademik yaşamıyla ilgili arşiv belgelerinden de yararlanarak, onun 1948 tasfiyelerine giden yolda yaşadıklarını, dönemin sosyo-politik tarihsel gelişmeleri üzerinden okumak ve akademik-entelektüel kimliğine ışık tutmak temel hedefler olarak belirlenmiştir

An Analysis On The Relation Between Mediha Esenel (Berkes) And 1948 FLHG Liquidations in The Turkish Intellectual Life

The aim of this paper is to examine the academic and intellectual life of Mediha Esenel (Berkes) who was Niyazi Berkes’ first spouse, an intellectual of the Republic and worked as an academician in the Faculty of Language, History and Geography (FLHG) in the 1940s, in line with its relations regarding the 1948 academic liqidations in the FLHG. Mediha Esenel (Berkes) is essentially the first academician who exposed to the academic liquidation before 1948 FLHG liquidations, that caused the finalizations of the academic lifes of Niyazi Berkes, Behice Boran, Pertev Naili Boratav and Azra Erhat in the FLHG in the second part of 1940s, took place. However this issue was mostly overlooked while it was directly related with the 1948 FLHG liqidations. Thus, by making use of archives documents related with the academic life of Mediha Esenel (Berkes), examining the events she exercised on the road to the 1948 liquidations in line with the socio-political historical developments of those years and highlighting her academicintellectual identity are determined as the main goals of this work

___

  • I. Arşiv Kaynakları
  • A.Ü. DTCF Personel Arşivi, Mediha Berkes Kişisel Dosyası (Dosya No: 144).
  • II. Süreli Yayınlar
  • 24 Saat,
  • Akşam,
  • Argos,
  • A.Ü. DTCF Dergisi,
  • A.Ü. SBF Dergisi,
  • Aylık Siyasi İlimler (Mülkiye),
  • Cumhuriyet,
  • Cumhuriyet Dergi,
  • Ekonomi ve Politikada Görüş,
  • Folklor/Edebiyat Dergisi,
  • İzmir Kültür Gazetesi,
  • Kültür ve İletişim,
  • Milliyet Pazar Eki,
  • Tan,
  • Tanin,
  • Taraf,
  • Tarih ve Toplum,
  • TBMM Tutanak Dergisi,
  • Toplumsal Tarih,
  • Toplum ve Bilim,
  • Vatan,
  • Yön,
  • Yurt ve Dünya,
  • III. Kitaplar
  • AKÇAM, Alper, Anadolu Rönesansı Esas Duruşta!..., Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2009.
  • AKŞİN, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, 12.bsk, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2011.
  • ATACAN, Fulya, ERCAN, Fuat, KURTULUŞ, Hatice ve TÜRKAY, Mehmet (Haz.), “Hayatımda Hiç Arkaya Bakmadım” - Mübeccel B. Kıray’la Söyleşi, 2. bsk., Bağlam Yayınları, İstanbul, 2002.
  • ATILGAN, Gökhan, Behice Boran-Öğretim Üyesi, Siyasetçi, Kuramcı, 2.bsk., Yordam Kitap, İstanbul, 2009.
  • BALTACIOĞLU, Tuna, Yeni Adam Günleri-Yaşantı, YKY, İstanbul, 1998.
  • BARUTÇU, Zübeyir, Tek Parti Döneminde Muhalif Bir Dergi: “Yurt ve Dünya”, Yayınlanmış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2012.
  • BERKES, Niyazi, Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma-Birinci Kitap, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Enstitüsü Neşriyatı, Ankara, 1942.
  • BERKES, Niyazi, İkiyüz Yıldır Neden Bocalıyoruz?, 2.bsk., İstanbul Matbaası, İstanbul, 1965.
  • BERKES, Niyazi, Unutulan Yıllar, Ruşen Sezer (Yay.Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 1997.
  • COPPER-COLE, Fay, Medeniyete Giden Uzun Yol, Çev. Mediha Berkes, Yurt ve Dünya Kültür Yayınları, Ankara, 1943.
  • ÇAYKARA, Emine (Söyleşi), Tarihçilerin Kutbu “Halil İnalcık Kitabı”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2005.
  • ÇETİK, Mete, Üniversitede Cadı Avı: 1948 DTCF Tasfiyesi ve P.N. Boratav’ın Müdafaası, Dipnot Yayınları, Ankara, 2008.
  • DARENDELİOĞLU, İlhan, Türkiye’de Komünist Hareketleri, 5.bsk., Toker Yayınları, İstanbul, 1979.
  • DİNÇŞAHİN, Şakir, A Study on Turkish Modernization and Kemalism: The Life, Times and Thoughts of Niyazi Berkes (Türkiye’de Çağdaşlaşma ve Kemalizm Üzerine Bir Çalışma: Niyazi Berkes’in Hayatı, Dönemi ve Düşünceleri), Yayınlanmış doktora tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2010.
  • ERHAT, Azra, Gülleylâ’ya Anılar (En Hakiki Mürşit), Can Yayınları, İstanbul, 2002.
  • ESENEL [BERKES], Mediha, Geç Kalmış Kitap (1940’lı Yıllarda Anadolu Köylerinde Araştırmalar ve Yaşadığım Çevreden İzlenimler), Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1999.
  • GÖNENÇ, Güney, Karanlık Zamanların Şarkısı: Ünivesitede 40’lı-50’li Yıllar, Yeni Umut Yayınları, Ankara, 2011.
  • GÖKSU, Saime ve TIMMS, Edward, Romantik Komünist: Nâzım Hikmet’in Yaşamı ve Eseri, Çev. Barış Gümüşbaş, Doğan Kitapçılık, İstanbul, 2001.
  • HATİBOĞLU, M.Tahir, Türkiye Üniversite Tarihi, Yen.2.bsk., Selvi Yayınevi, Ankara, 2000.
  • HERSEY, John R., Hürriyet Çanı, Çev. Mediha Berkes, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1948.
  • HIRSCH, Ernst E., Anılarım (Kayzer Dönemi, Weimar Cumhuriyeti, Atatürk Ülkesi), Çev. Fatma Suphi, 5.bsk., TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara, 2000.
  • KABACALI, Alpay, Türkiye’de Gençlik Hareketleri, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul, 1992.
  • KARPAT, Kemal H., Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller), Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
  • KAYALI, Kurtuluş, Türk Kültür Dünyasından Portreler, 2.bsk., İletişim Yayınları, İstanbul, 2010.
  • KURDAKUL, Şükran, Cezaevinden Babıali’ye Babıali’den TİP’e Anılar, Evrensel Basım Yayın, İstanbul, 2003.
  • MUMCU, Uğur, Bir Uzun Yürüyüş, 12.bsk., Tekin Yayınevi, İstanbul, 1994a.
  • MUMCU, Uğur, 40’ların Cadı Kazanı, 13.bsk., Tekin Yayınevi, İstanbul, 1994b.
  • SAYILGAN, Aclan, İnkâr Fırtınası, Ülke Yayınları, İstanbul, 1962.
  • SÖNMEZ, Sevengül (Haz.), A’dan Z’ye Sabahattin Ali, YKY, İstanbul, 2009.
  • UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, İstanbul, 1995.
  • TAYLAK, Muammer, Saltanat, II. Meşrutiyet ve I. Cumhuriyet’te Öğrenci Hareketleri, Başnur Matbaası, Ankara, 1969.
  • TOKMAKÇIOĞLU, Erdoğan, Türk Basın Tarihi, İsim Yayınları, Ankara, 2011.
  • TOPUZ, Hıfzı, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2003.
  • YALMAN, Ahmet Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt-I (1888- 1918), Yenilik Basımevi, İstanbul, 1970.
  • YETKİN, Çetin, Karşıdevrim: 1945-1950, 8.bsk., Kilit Yayınları, Ankara, 2011. YÜCEL, Hasan-Âli, Dâvam, Ulus Basımevi, Ankara, 1947.
  • IV. Makaleler
  • 24 Saat, “İmtiyaz Sahibi ve Yazı İşlerini Fiilen İdare eden Dr. Mediha Berkes”, 22 Şubat 1947, S.1, s.4.
  • 24 Saat, “İmtiyaz Sahibi Mediha Berkes; Yazı İşlerini Fiilen İdare eden Adnan Cemgil”, 25 Şubat 1947, S.4, s.3.
  • 24 Saat, “Ankara Üniversitesi Dil Tarih-Coğrafya öğrencilerinin gazetemize gönderdiği mektup”, 5 Mart 1947, S.12, s.1, 4.
  • AĞDUK GEVREK, Meltem, “Yurt ve Dünya/1941-1944: 1940’ların “Solunun”
  • Ankara Çevresi”, Toplum ve Bilim, S.78, Ankara, 1998, ss.255-272.
  • Akşam, “Sabahaddin Âli Bakanlık emrine alındı”, 12 Aralık 1945, s.2.
  • Akşam, “İki doçent Bakanlık emrine alındı”, 16 Aralık 1945a, s.2.
  • Akşam, “Profesör ve öğretmenler: Siyasî mahiyette yazılar yazamıyacaklar”, 16 Aralık 1945b, s.2.
  • Akşam, “Ankara Üniversite talebesinin nümayişi”, 7 Mart 1947, s.1, 2.
  • Akşam, “Yunanistana ve Türkiyeye Yapılacak Yardım”, 8 Mart 1947, s.1, 2.
  • ATILGAN, Gökhan, “Sosyalist Milliyetçilik Söylemi (Türkiye, 1961-1968): Temeller, Ayrılıklar”, A.Ü. SBF Dergisi, C.64, S.3, Ankara, 2009, ss.1-26.
  • BATUR, Sertan ve ASLITÜRK, Ersin, “Sosyal Psikolojinin Önemli İsmi Muzaffer Şerif’in Türkiye Yılları”, Toplumsal Tarih, S.152, İstanbul, Ağustos 2006, ss.50-55.
  • BERKES, Fikret, “Niyazi Berkes ve Mediha Berkes’in 1940’lı Yıllarda Ankara Köylerinde Yaptıkları Sosyolojik Araştırmalar”, İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999, İsmail Bozkurt (Yay.Haz.),
  • DAÜ KAM Yayınları, Gazimağusa, KKTC, 2000, ss.1-7.
  • BERKES, Mediha, “Elvan Köyünde Sosyal Bir Araştırma”, A.Ü. DTCF Dergisi, C.II, S.1, Ankara, Kasım-Aralık 1943, ss.135-143.
  • BERKES, Mediha ve BERKES, Niyazi, “Toprağın Çocukları”, Yurt ve Dünya, C.3, S.14, Ankara, Şubat 1942, ss.3-8.
  • BERKES, Niyazi, “Günün Terimleri: Irk ve Irkçılık”, Yurt ve Dünya, C.3, S.24, 30 Aralık 1942, ss.438-441.
  • BERKES, Niyazi, “Nissen’in Makaleleri Münasebetiyle: 1 / İtham Ediliyoruz”, Tan, 7 Ağustos 1945, ss.3-4.
  • BİRKALAN, Hande, “Pertev Naili Boratav, Türkiye’de Politika ve Üniversite Olayları”, Folklor/Edebiyat Dergisi, Çev. Gönenç Turan, C.9, S.33, Ankara, 2003, ss.105-122.
  • BORATAV, Pertev Naili, “Niyazi Berkes”, Ekonomi ve Politikada Görüş, S.27, Ankara, Şubat 1989, ss.10-11.
  • COŞKUN, Ayfer, “Yıllar Sonra Yazılan Kitap”, Cumhuriyet Dergi, 10 Haziran 2001, ss.14-15.
  • Cumhuriyet, “Türkiyenin ilk siyasi mecmuası Görüşler... Cumartesi çıkıyor”, 29 Kasım 1945, s.3.
  • Cumhuriyet, “Bakanlık emrine alınan doçentler”, 4 Mayıs 1946, s.1.
  • Cumhuriyet, “Okullarda hala kızıl propaganda yapanlar mı var?”, 2 Mart 1947, s.1, 3.
  • Cumhuriyet, “Ankara gencliğinin kızıl propagandayı protestosu”, 7 Mart 1947, s.1, 3.
  • Cumhuriyet, “Amerikanın Türkiye ve Yunanistana yardımı”, 8 Mart 1947, s.1, 3.
  • ÇETİK, Mete, “Muzaffer Şerif Karanlık Odada: Türkiye Yılları”, Muzaffer Şerif’e Armağan: Muzaffer Şerif’ten Muzafer Sherif’e, Sertan Batur ve Ersin Aslıtürk (Haz.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, ss.23-54.
  • DOST, Ayfer, “Korkut Boratav ile Söyleşi: 1947-48 Dil-Tarih’teki Tasfiye Üzerine”, Toplumsal Tarih, S.162, İstanbul, Haziran 2007, s.36-41.
  • ERTUĞ, Hasan Refik, “Kaymakamlık Kursu Başlarken”, Aylık Siyasi İlimler (Mülkiye), S.131, Ankara, Şubat 1942, ss.438-476.
  • İzmir Kültür Gazetesi, “Memleket Postası, Neşriyat: Uzun Yol”, 1 Haziran 1943, S.14, s.12.
  • KARAASLAN ŞANLI, Halise, “Basında ve Mecliste 1948 Tasfiyesine İlişkin Tartışmaların Söylemi”, Kültür ve İletişim, C.14, S.1, Ankara, 2011, ss.105-133.
  • KAYALI, Kurtuluş, “Niyazi Berkes’in Tarihsel ve Sosyolojik Çalışmalarının Türk Düşün Yaşamı Üzerindeki Etkileri”, Argos, S.6, Ankara, Şubat 1989, ss.76-80.
  • KAYALI, Kurtuluş, “Hilmi Ziya Ülken, Dil-Tarih Hocaları ve 1948 Tasfiyesi”, Tarih ve Toplum, C.11, S.63, İstanbul, Mart 1989, ss.50-56.
  • KEMAL, Mehmed, “Öykü Böyledir…”, Cumhuriyet, 30 Aralık 1996, s.12.
  • KOÇAK, Cemil, “Tek Parti Yönetimi, Kemalizm ve Şeflik Sistemi: Ebedî Şef / Millî Şef”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt-2: Kemalizm, Ahmet İnsel (Ed.), 6.bsk., İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, ss. 119-137.
  • LÖK, Atilla ve ERTEN, Bağış, “1933 Reformu ve Yabancı Öğretim Üyeleri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt-3: Modernleşme ve Batıcılık, Uygur Kocabaşoğlu (Ed.), 5.bsk., İletişim Yayınları, İstanbul, 2009, ss.537-544.
  • MARGULİES, Roni, “Atatürk’ün kadınları”, Taraf, 9 Kasım 2011, s.5.
  • ORAN, Baskın, “İç ve Dış Politika Açısından İkinci Dünya Savaşında Türkiye’de Siyasal Hayat ve Sağ-Sol Akımlar”, A.Ü. SBF Dergisi, C.24, S.3, Ankara, 1969, ss.227-275.
  • ORTAYLI, İlber, “Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nin hüzünlü yıldönümü”, Milliyet Pazar Eki, 16 Ocak 2001, s.16.
  • TBMM Tutanak Dergisi, Devre: VIII, Cilt: 4, Toplantı: 1, (29.01.1947).
  • TURAN, Şerafettin, “Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’nin Türkiye’nin Bilim, Eğitim ve Kültürel Yaşamındaki Yeri”, Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi 66. Kuruluş Yıldönümü Anı Kitabı, Kıymet Giray ve Hakan Kaderoğlu (Yay.Haz.), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2003, ss.203-234.
  • Vatan, “Ankarada yüksek tahsil gençliğinin heyecanı: Dün, solcular aleyhine bir nümayiş yapıldı”, 7 Mart 1947, s.1, 4.
  • YALÇIN, Hüseyin Cahit, “Kalkın Ey Ehli Vatan! (Bir vatan cephesine lüzum vardır)”, Tanin, 3 Aralık 1945, s.1.
  • Yön, “Köy Enstitüleri Nasıl Yıkıldı?...”, C.1, S.17, 11 Nisan 1962, ss.10-11.
  • YÜCEL, Hasan-Âli, “Açılış Tebriği Mesajı”, A.Ü. DTCF Dergisi, C.1, S.1, Ankara, Kasım-Aralık 1942, s.3.