BİRİNCİ TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ’NDE MERSİN MİLLETVEKİLLERİ VE FAALİYETLERİ

Türkiye’de parlamenter gelenek 1876’ya kadar uzanan tarihsel bir geçmişe sahiptir. Bugünkü devlet ve hükümet sistemimizin tarihsel temellerini oluşturan Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) ise Ulusal Kurtuluş Savaşı koşullarında ortaya çıkmıştır. Birinci TBMM, Mustafa Kemal Atatürk’ün de vurguladığı gibi olağanüstü yetkilere sahip olarak yeniden seçilen milletvekilleri ile işgale uğrayan İstanbul’daki Mebusan Meclisi’nden Ankara’ya gelebilenlerden oluşmuştur. Geniş halk tabanına dayanan ve 1920’lerde olağanüstü koşulların bir sonucu olan I. TBMM ve bu dönemin milletvekilleri, oldukça ağır bir sorumluluk altında çalışmışlardır. 23 Nisan 1920- 16 Nisan 1923 tarihlerini kapsayan birinci dönemde aldığı kararlara bakıldığında bu Meclisin, Türkiye’nin sosyal, kültürel, ekonomik ve politik geleceğinin belirlenmesinde adeta bir “kurucu meclis” gibi çalıştığı anlaşılmaktadır. Erken bir zamanda işgalle karşılaşan ve bu nedenle de Son Mebusan Meclisi’nde temsil edilemeyen Mersin, Birinci TBMM’ye temsilci gönderebilmiştir. 12. Kolordu Komutanı Albay Fahrettin (Altay) Bey, 3. Kolordu Komutanı Albay Salahattin (Köseoğlu) Bey, Adanalı İsmail Safa (Özler) Bey ve Adanalı Muhtar Fikri (Gücüm) Bey, Heyet-i Temsiliye adayları olarak TBMM’de Mersin’i temsil etmişlerdir. Mersin’de yapılan seçim sonucunda Emin (İnankur) Bey seçilmişse de istifa ederek Meclis’e katılmamıştır. Emin Bey’in istifası üzerine yerine Hüseyin Hüsnü (Konay) ve Yusuf Ziya (Eraydın) kendilerinin seçildiğini ifade ederek Meclis’te yer almıştır. Yapılan inceleme sonucunda Yusuf Ziya Bey’in milletvekilliği onaylanmıştır. Bu makalenin amacı, pek çok çalışmaya konu olan Birinci TBMM’yi ortaya çıkaran tarihsel, siyasal ve toplumsal koşulları, Fransız işgalinin yaşandığı Mersin’in temsili özelinde değerlendirmektir. Çalışmanın kapsamı içinde Mersin’i temsil eden beş milletvekilinin kısa biyografilerine, meclis çalışmalarına ve Milli Mücadeledeki etkinliklerine yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Kurtuluş Savaşı, Birinci TBMM, Parlamento, Mersin Milletvekilleri

Mersin Representatives and their Activities in the First Grand National Assembly of Turkey

Keywords:

War of Independence, First TBMM, Parliament, Mersin Deputies,

PDF

___

Kaynakça Arşiv Kaynakları ve Resmi Yayınlar Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA, 030.18.01.01.1.8.9. BCA 030.10.00.00.83.545.1.1. BCA 030.10.00.00.83.545.1.2. BCA 030.11.1.164.28.7. TBMM Gizli Celse Zabıtları, (18 Eylül 1336), C. 1, İ.67, s. 128-130. TBMM Gizli Celse Zabıtları, (31 Teşrinievvel 1337), C. 2, İ.102, s. 431. TBMM Gizli Celse Zabıtları, (4 Şubat 1337), C.1, İ.144, s. 377-378. TBMM Zabıt Ceridesi, (10.4.1338), C.19, (23.İçtima), s.81. TBMM Zabıt Ceridesi, (12.1.1338), C.16, (143.İçtima), s.16, 17. TBMM Zabıt Ceridesi, (17 Ocak 1337), C.7, s.290. TBMM Zabıt Ceridesi, (20.12.1337), C.15, (131.İçtima), s.182, 185. TBMM Zabıt Ceridesi, (20.6.1337), C.10, (40.İçtima), s.419. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.10.1337), C.13, (100.İçtima), s.280. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.11.1338), C.25, (146.İçtima), s.95, 96. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.11.1338), C.25, (146.İçtima), s.96. TBMM Zabıt Ceridesi, (3.12.1337), C.15, (121.İçtima), s.4. TBMM Zabıt Ceridesi, (31.1.1337), C. 8, (141.İçtima) s. 30-31. TBMM Zabıt Ceridesi, (31.12.1337), C.15, (137.İçtima), s.268. TBMM Zabıt Ceridesi, (8.11.1338), C.24, (134.İçtima), s.429. TBMM Zabıt Ceridesi, (8.4.1338), C.19, (22.İçtima), s. 52. TBMM Zabıt Ceridesi, (8.4.1338), C.19, (22.İçtima), s.52, 56. TBMM Zabıt Ceridesi, (9.3.1338), C.18, (5.İçtima), s.128, 136. TBMM Zabıt Ceridesi, (9.3.1338), C.18, (5.İçtima), s.129, 130, 133, 136. TBMM Zabıt Ceridesi, (9.9.1338), C.22, (99.İçtima), s.567, 568, 569. TBMM Zabıt Ceridesi, (13.05.1336), C. 1, (15.İçtima), s. 289-291. TBMM Zabıt Ceridesi, (19.05.1336), C. 1, (18.İçtima), s. 342-344. TBMM Zabıt Ceridesi,(15.5.1336), C.1, (16.İçtima), s. 313. TBMM Zabıt Ceridesi, (29.5.1336), C. 2, (21.İçtima), s. 34-35. TBMM Zabıt Ceridesi, (5.7.1336), C.2, (28.İçtima), s. 175. TBMM Zabıt Ceridesi,(13.7.1336), C.2, (33.İçtima), s. 302-303. TBMM Zabıt Ceridesi, (7.7.1336), C.2, (25.İçtima), s. 104. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.X.1336), C.5, (91.İçtima), s. 213. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.X.1336), C.5, (91.İçtima), s. 217-218. TBMM Zabıt Ceridesi, (11.XI.1336), C. 5, (97.İçtima), s. 356-358. TBMM Zabıt Ceridesi, (4.XII.1336), C. 6, (108.İçtima), s. 189. TBMM Zabıt Ceridesi, (14.12.1336),C. 6, (114.İçtima), s. 356. TBMM Zabıt Ceridesi, (21.12.1336), C. 6, (118.İçtima), s. 457-458. TBMM Zabıt Ceridesi, (13.1.1337), C. 7, (133.İçtima), s. 285-286. TBMM Zabıt Ceridesi, (28.12.1336), C. 7,(124.İçtima), s. 61. TBMM Zabıt Ceridesi, (29.1.1337), C.7, (139.İçtima), s. 413-415. TBMM Zabıt Ceridesi, (8.2.1337), C.8, (147.İçtima), s. 141. TBMM Zabıt Ceridesi, (10.3.1337), C. 9, (5.İçtima), s. 53-64. TBMM Zabıt Ceridesi, (5.8.1337), C. 12, (62.İçtima), s. 20-21 TBMM Zabıt Ceridesi, (12.1.1338), (143.İçtima), C.16, s.42. TBMM Zabıt Ceridesi, (24.7.1338), C. 21,(79.İçtima), s. 485-487. TBMM Zabıt Ceridesi, (27.7.1338), C. 22, (81.İçtima), s. 9. TBMM Zabıt Ceridesi, (20.9.1338), C. 23, (105.İçtima), s. 111. TBMM Zabıt Ceridesi, (20.9.1338), C.23, (105.İçtima), s. 130. TBMM Zabıt Ceridesi, (1.11.1338), C. 24, (130.İçtima), s.301. TBMM Zabıt Ceridesi, (6.11.1338), C.24, (133.İçtima), s. 405. TBMM Zabıt Ceridesi, (24.2.1339), C. 27, (198.İçtima), s. 454. TBMM Zabıt Ceridesi, (17.I.1337), C.7, (134.İçtima), s.290 Araştırma Eserleri AKIN, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923), İletişim Yayınları, İstanbul, 2001. ALTAY, Fahrettin, Görüp Geçirdiklerim, 10 Yıl Savaş ve Sonrası (1912-1922), İnsel yayınları, İstanbul 1970. ARIKOĞLU, Damar, Hâtıralarım, (Basımevi ve yeri bilgisi yok) 1961. ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt: I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1962. Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991. ÇELİK, Kemal, Milli Mücadele’de Adana ve Havalisi (1918-1922), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999. ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi 1919-1923, III. Cilt, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No: 4, Ankara, 1994. DEMİREL, Ahmet, İlk Meclis’in Vekilleri (Milli Mücadele Döneminde Seçimler), İletişim Yayınları, İstanbul, 2010. DEMİREL, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet – İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994. DEMİREL, Ahmet, İkinci Grup’un Kurucularından Salâhattin Köseoğlu’nun Milli Mücadele Hatıraları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. ENER, Kasım, Çukurova Kurtuluş Savaşı’nda Adana Cephesi, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları/1836, Ankara, 1996 ERDEHA, Kâmil, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1975. GENYA, Veysel, Türkiye Büyük Millet Meclisinin 25’nci Yıl Dönemini Anış, T.B.M.M. Basımevi, Ankara, 1945. GÜNEŞ, İhsan, “Atatürk Döneminde Türkiye’de Seçimler (1919-1938)”, Cumhuriyetin 80. Yılına Armağan, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 2004. GÜNEŞ, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İŞ Bankası Kültür Yayınları, (Basım Yeri Belirtilmemiş), 1997. Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, 1958, S.23, Vesika No.593-594, s.95. İlk Meclis Anketi (Birinci Dönem TBMM Milletvekillerinin Gelecekten Bekledikleri), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, No: 100, Ankara, 2004. İSLAM, İbrahim, “Kurtuluş Savaşı’nda Milletvekili, Vali, Milli Eğitim Bakanı Bir İttihatçı İsmail Safa (Özler) Bey (1885-1940)”, The Journal of Social Science Studies, Volume 5 Issue 6, p. 263-285, December, 2012. KARABEKİR, Kâzım, İstiklal Harbimiz, Genişletilmiş Yeni Baskı, Merk Yayıncılık, İstanbul 1988. Kurtuluş Savaşında İçel, Baha Matbaası, İstanbul 1971. Meclis Albümü, (Türkiye Büyük Millet Meclisi Bir Tarihçe ile Meclis Azay-ı Kiramının Tasvirlerini Muhtevi Albüm, Himaye-i Etfal Cemiyeti Nam ve Hesabına Ankara’da Yeni Gün Matbaasınca Tertib ve Tab Edilmiştir). NEZİROĞLU, İrfan -YILMAZ, Tuncer (Haz.), Hükümetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri, C. 1, TBMM Basımevi, Ankara 2013. OĞUZCAN, Lütfi, “İlk Büyük Millet Meclisine Mersin Mebusları nasıl seçilmişti?”, Kuvayı Milliye, Sayı: 38, 1969, s. 13. OKUKLU, Mustafa, Fahrettin Altay, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2009. ÖZBEYLİ, Arif, Mersin Mebusu Salâhaddin Bey’in Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki Faaliyetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun, 2015. SARI, Muhammed, “Yeni Türk Devleti’nin İlk Maarif Vekâleti (Kuruluşu ve Çalışmaları, 1920-1923), Atatürk Yolu, S.54, Bahar 2013, s.169-194. TUNAYA, Tarık Zafer; “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Kuruluşu ve Siyasî Karakteri”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 23, Sayı:3-4, 1958, 227-247. Türk İstiklal Harbi, IV. Cilt, Güney Cephesi, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009