Mevlânâ’nın Düşünce Sisteminde Sebep Kavramı ve Sebeplilik Kuramı Üzerine Bazı Değerlendirmeler

Bu çalışma metnimizde, Mevlânâ’nın düşünce sisteminde metot konusuna temas edildikten sonra, nedensellik kuramı, daha ziyade Tanrı, mutlak kudret, insan, evren, âdet, tabiat, yasa, mucize ve kerâmet anlayışı bağlamında ele alınmıştır. Mevlânâ’nın büyük ölçüde, olasılıklara kapı aralayan vesileci (aranedenci) “kısmî bir nedensellik anlayışı”nı savunduğu dikkati çekmektedir. Mevlânâ’ya göre, zâhirî sebep, hakîkî sebep olmaksızın bağımsız olarak kendi kendine meydana gelemez. Bu sebebi müessir hale getiren o sebeptir. Bazen de olur ki, semeresiz ve âtıl kılar, yani onu hükümsüz bırakır.

Anahtar Kelimeler:

Mevlana, sebep, Müsebbibü’l-Esbâb, İlâhî Nedensellik, mecaz, tabiat kanunları, Allah’ın âdeti

Some Evaluations on the Concept of Cause and Theory of Causality in Mawlana’s System of Thought

In our this investigaition text, after being touched on issue of method and metaphors, the concept causality was dealt with in context of God, omnipotence, human being, universe, custom, nature, miracle, and wonder in Mawlânâ’s system of thought. It is striking that Mawlânâ largely defended a partial conception of occasional causality which is open to probabilities. According to Mavlânâ apparent occasion cannot independently arise without genuine cause by itself. What render this occasion effective is this genuine cause. Sometimes, it is probable that this genuine cause makes it inactive and fruitless, that is to say, renders it invalid.

Keywords:

Mawlânâ cause, The Author of causes, Divine causality, metaphors, natural laws, God’s custom, divine judgment and destiny.,

PDF

___

Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muhît bi’t-Teklîf. Nşr. Ömer Seyyid Azmî. Kahire: eş-Şeriketü’l-Mısriyye, ty.
Abdülcebbâr, el-Kâdî. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Thk. Abdülkerîm Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
Abdülcebbâr, el-Kâdî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. Thk. Tevfîk et-Tavîl ve Sa‘îd Zâyed. IX (et-Tevlîd). Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’l-Enbâ’ ve’n-Neşr, 1964.
Abdülcebbâr, el-Kâdî. Nedensellik Kitabı. nşr. ve trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015. Abdülcebbâr, el-Kâdî. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl. Thk. Mahmûd el-Hudayrî ve Mahmûd Muhammed Kâsım. XV (en-Nübüvvât ve’l-Mu‘cizât). Kahire: el-Mü’essesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’l-Enbâ’ ve’n-Neşr, 1385/1965.
Affifî, Ebû’l-Alâ. Muhyiddîn İbnu’l-Arabî’nin Tasavvuf Telsefesi. Trc. Mehmet Dağ. Ankara: AÜİF Yayınları, 1975.
Ateş, Süleyman, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ty.
Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlâhiyat Vakfı Yayınları, 2007.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1037). Usûlü’d-Dîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1981/1401.
el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1037). el-Fark beyne’l-Fırak. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mısriyye, 1993.
el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbü’t-Temhîd. Nşr. Richard J. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
el-Bâkıllânî, el-Kâdî Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib, Kitâbü’l- el-Beyân ani’l-Fırak beyne’l-Kerâmâti ve’l-Mu‘cizât. Thk. Richard Mccharty. Beyrut: el-Mü’esesetü’ş-Şarkiyye, 1958.
Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. İstanbul: T.D.V. Yayın-ları, 2015.
Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı: Arap-İslâm Kültü-ründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. Trc. Burhan Köroğlu ve dğr.. İstanbul: Kitabevi, 1999.
Câhız, Ebû Osmân Amr b. Bahr (ö. 255/872). Kitâbü’l-Hayevân. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1416/1996.
Cevizci, Ahmet. Felsefe. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2007.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebû’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Abdillah, Kitâbü’l-İrşâd. Thk. Es‘ad Temîm, (Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye), 1405/1985.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebû’l-Me‘âlî Abdülmelik b. Abdillah (ö. 478/1085). eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn. Nşr. Faysal Bedîr Avn. Süheyr Mu-hammed Muhtar ve Alî Sâmî en-Neşşâr. İskenderiye: Münşe’etü’l-Ma‘ârif, 1969.
Dhanani, Alnoor. The Physical Theory of Kalâm: Atoms, Space, and Void in Basrian Mu‘tazilî Cosmology. Leiden: E.J. Brill, 1994.
Dhanani, Alnoor. “İslâm Düşüncesinde Atomculuk”. Trc. Mehmet Bulğen. Ke-lam Araştırmaları 9: 1 (2011). 393-400. Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik, 2015.
Ebû Hanîfe, “el-Fıkhu’l-Ekber”, İmâm-ı Azamın Beş Eseri. Trc. Mustafa Öz. İs-tanbul: Kalem Yayıncılık AŞ, 1981.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Musallîn, Nşr. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963/1382.
Evkuran, Mehmet. Sosyal Bilimler Mantığı ve Kelâm. Ankara: Araştırma Yayın-ları, 2005.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü Ârâi Ehl’l-Medîneti’l-Fâzıla. Mısır: Matba‘atü’n-Nîl, ty.
Fârâbî, Ebû Nasr. İdeal Devlet (el-Medînetü’l-Fâzıla). Trc. Ahmet Arslan. Ankara: Vadi Yayınları, 1997.
Frank, Richard M.. “Notes and Remark on Tabâ’i’ in The Teaching of al-Mâturîdî”. Melanges D’islamologie. Ed. Pierre Salmon. Leiden: E.J. Brill, 1974, 137-149.
el-Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Tehâfütü’l-Felâsife. Nşr. M. Bouyges. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1990.
Hayyât, Ebû’l-Hüseyin Abdurrahman b. Muhammed b. Osmân (ö. 303/912). el-İntisâr ve’r-Redd ‘alâ İbni’r-Râvendî’l-Mülhid. Thk. Muhammed Hicâzî. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’t-Dîniyye, 1988.
Hucvirî, Ali b. Osman b. Ebû Ali Cüllâbî. Keşfu’l-Mahvcûb (Hakikat Bilgisi). Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebî’l-Hasan el-Eş‘arî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
İbn Hazm Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-Fisal fî’l-Milel ve’l-Ehvâ ve’n-Nihal. Thk. Ahmed Şemsüddîn. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416 / 1996.
İbn Meymûn, Mûsâ b. Meymûn el-Kurtubî el-Endelüsî. Delâletü’l-Hâirîn. Thk. Hüseyin Atay. Ankara: A.Ü. Basımevi, 1974.
İbn Rüşd, Ebûl-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed (520-595/1126-1198). Tehâfütü’t-Tehâfüt. Thk. Muhammed el-Arîbî. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1993.
Kayanî, Muhammed Han. Felsefe, Siyaset, ve Şiir Dünyasıyla İkbal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2002.
Kazanç, Fethi Kerim. Kadı Abdülcebbar’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştır-ma Yayınları, 2014.
Kazanç, Fethi Kerim. Varlık, Bilgi, Değer ve Siyâset Üzerine Kelâm Yazıları. An-kara: Araştırma Yayınları, 2014.
Kindî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. İshâk b. Sabbâh. “İlk Felsefe Üzerine”. Felsefî Risâle-ler. Trc. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik, 2002.
Koç, Turan. Din Dili. Kayseri: Rey Yayıncılık, 1995.
Kutluer, İlhan, “İlliyyet” (Felsefe) md., DİA, İstanbul, 2000, XXII: 120-121.
Kutluer, İlhan. “Determinizm” md.. DİA. İstanbul, 1994, IX: 215-220.
Lewis, Franklin D.. Mevlânâ: Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı. Trc. Gül Çağalı Gü-ven ve Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2010.
Macit, Muhittin. İbn Sînâ’da Doğa Felsefesi ve Meşşâî Gelenekteki Yeri. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd (ö. 333/944). Kitâbü’t-Tevhîd. Nşr. Fethullah Huleyf. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd (ö. 333/944). Kitâbü’t-Tevhîd. Thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Dîvân-ı Kebîr. Farsça aslından Trc. Abdülbakî Gölpınarlı. 7 Cilt. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî. Trc. Veled İzbudak. 6 Cilt. İstanbul: MEGSB Yayınları, 1988.
Mevlânâ. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi. Trc.. ve açıklayan. Şefik Can. 6 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat AŞ, 2006.
Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Fîhi Mâ Fîh. Trc. Meliha Ülker Anbarcıoğlu. İs-tanbul: Ataç Yayınevi, 2009.
Meyerovitch, Eva de Vitray (Havva Hanım). “Fransızca Mesnevî Tercümesi-nin Mukaddimesi Mutlak’ın (Allah’ın) Aranışı”. Trc. Mehmet Aydın. Mevlânâ ve Sufizm. 59-106. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları, 2010.
Mohapatra, A. R.. “Tanrı ve Evren”. Trc. Metin Yasa. Tabula Rasa: Felsefe-Teoloji. 1/3. (Eylül-Aralık 2001): 209-218.
Moseley, Alexander. A’dan Z’ye Felsefe. Trc. Ali Süha. İstanbul: NTV Yayınları, 2010.
en-Nesefî, Ebû’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed (ö. 508/1115). Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. Thk. Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün. 1 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003.
Nîsâbûrî, Ebû Reşîd Saîd b. Ahmed. el-Mesâil fî’l-Hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyyîn. Thk. Ma’n Ziyade. Beyrut: Ma‘hadü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
Pines, Sholomo. Mezhebü’z-Zerre ınde’l-Müslimîn ve Alâkatühû bi-Mezâhibi’l-Yûnân ve’l-Hünûd. Trc. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Mek-tebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1365/1946.
Pines, Sholomo. Studies in Islamic Atomism. Trc. Michael Schwarz. Jerusalem: The Magnes Pressi. The Hebrew University, 1997.
Pines, Sholomo. İslâm Atomculuğu. Trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınla-rı), 2017.
Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Kelâma Giriş (el-Muhassal). Trc. Hüseyin Atay. Ankara: AÜİF Yayınları, 1978.
Rıfâî, Ken’an. Şerhli Mesnevî-i Şerîf. 1 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2000.
Sarıoğlu, Hüseyin. İbn Rüşd Felsefesi. İstanbul: Klasik, 2003
Schimmel, Annemarie. Ben Rüzgârım Sen Ateş: Mevlânâ Celâleddin Rûmî Büyük Mutasavvıfın Hayatı ve Eserleri. Trc. Senail Özkan. İstanbul: Ötüken Neş-riyat A.Ş., 2007.
eş-Şehristânî ,Ebû’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekir Ahmed (479-548/1086-1153). el-Milel ve’n-Nihal. Thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sa‘b, 1406/1986.
Şeyh Müfîd, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed İbnü’n-Nu‘mân İbnü’l-Muallim el-Ukberî el-Bağdâdî (ö. 413/1022). Evâilü’l-Makâlât. thk. İbrâhîm Ensârî. Beyrut: Dâru’l-Müfîd li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî, 1413/1993.
et-Taftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer (ö. 792/1389). Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefiyye. Thk. Muhammed Adnân Dervîş. Beyrut: y.y., 1411/1990.
Tokat, Latif. “Dinin Sembolik Dili”. Din Felsefesi Yazıları. Ankara: Elis Yayınla-rı, 2015.
Toktaş, Fatih. İslâm Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2004.
et-Tûsî, Nasîruddîn Muhammed b. el-Hasan. Telhîsu’l-Muhassal. Thk. Tâhâ Abdurra’ûf Sa‘d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, ts.
Wolfson, Harry Austryn. Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hıristiyan ve Yahudi Kelâmı. Trc. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
Yakıt, İsmail. Batı Düşüncesi ve Mevlânâ. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş., 2000.
Yasa, Metin. İbn Arabî ve Spinoza’da Varlık. Ankara: Elis Yayınları, 2003.
Yasa, Metin. “Tanrı Hakkında Paradoksal Konuşmak: İbn Arabî ve Karl Barth Örneği”. OMÜİFD. 17: (Eylül 2004): 147-157.
Yasa, Metin. Din Felsefesi: Soru-Sorgu-Sonuç. Ankara: Elis Yayınları, 2016.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyyet” (Kelâm) md., DİA. İstanbul, 2000, XXII: 121-123.
Yılmaz, Tahsin. Determinizm ve Hürriyet. Ankara: Sevinç Matbaası, 1972.
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. İstanbul: MEB Yayınları, 1992.
Zerrînkûb, Abduhüseyin. Pürcevâdî, Nasrullah. Mevlânâ’nın Dünyası. Der. ve Trc. Ertuğrul Ertekin. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2007.