1895 TRABZON ERMENİ İSYANI VE İSYANCILARIN SOSYO-EKONOMİK, SİYASİ, KÜLTÜREL KÖKENLERİ

kendilerine vaat ettiğini düşündükleri fırsatlardan yararlanmak amacı ile Osmanlı devlet ve toplum sisteminde ayrılıp bağımsız Büyük Ermenistan kurma fikrine kapıldılar. Ancak bu hedefi gerçekleştirecek araçların çoğundan mahrumdular. Bu nedenle bütün umutlarını, büyük güçlerin, girdikleri yolda kendilerine vereceği siyasi ve diplomatik desteğe bağladılar. İlk hedefleri isyan çıkararak Avrupa kamuoyu ve diplomasisinin desteğini sağlamaktı. İşte bu nedenle 1895 yılında Osmanlı topraklarında Ermeni isyanları silsilesi baş gösterdi. Bu tarihte ortaya çıkan Ermeni başkaldırı-larından biri de Trabzon’da gerçekleşmişti. Trabzon’daki olaylara katılanların sosyal, ekonomik, dinsel-mezhepsel ve kültürel altya-pıları isyanın niteliğinin ortaya konması açısından oldukça önemlidir. Ayrıca bu kişilerin Ermeni hareketi içinde kurdukları irtibatlar, olayın çapını ortaya koyacak ipuçları sunmaktadır. Yine isyana katılan Ermenilerin yargılandıkları mahkemede alınan ifade-lerinde sarf ettikleri sözler, Osmanlı Ermenilerinin içine girmiş bulundukları sosyal psikolojiyi anlamaya yarayacak önemli bilgileri içermektedir. Bu araştırmanın konusu, Ermenilerin 1895’de Trab-zon’da çıkardıkları olayları ve isyana katılanları bahsedilen çerçevede ele alıp incelemektir.

Anahtar Kelimeler:

Trabzon, Ermeni, 1895 İsyanı, Osmanlı Devleti

THE 1895 ARMENIAN REVOLT IN TRABZON AND ITS SOCIO-ECONOMIC, POLITICAL, CULTURAL ORIGINS

Towards the end of the 19th century, Armenians intended to break away from the Ottoman Empire and establish an independent Greater Armenia in order to take advantage of opportunities promised by the international conjuncture. However, they had limited resources in order to achieve this aim. Therefore, they set their hopes on the political and diplomatic support that would be given them by the greater powers of the contemporary political scene in this process. Their first aim can be said to obtain the support of European public and diplomacy through starting a revolt. Thus, a range of Armenian revolts arose in the Ottoman Empire in 1895. One of the revolts which emerged during this period took place in Trabzon. It is of prime importance to unfold the social, economic, religious-sectarian and cultural backgrounds of participants of the events which took place in Trabzon so as to comprehend the nature of the overall revolt. In addition, contacts made by rebellions within the Armenian movement, offer clues about the scope of the incident. Also, the statements of the Armenians, who were involved in the rebellion, during the trials include significant information which would avail for understanding the social psychology of Ottoman Armenians. This study aims to investigate the revolts of Armenians emerged in Trabzon in 1895 within the mentioned framework

Keywords:

Trabzon, Armenian, 1895 revolt, Ottoman State,

PDF

___

Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA),
Sadaret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM.) 663/6; 663/27; 663/41.
Hariciye Nezâreti Siyâsi Kısım Evrakı (HR. SYS.) 2812/4.
İradeler Husûsi (İ. HUS.) 1312 L. 90.
İrade, Askeri (İ. ASK.)1314 Ra/4; 1314. Ra/20; 1314. Ra/21.
Yıldız Sadaret Husûsî Marûzat Evrakı (Y. A. HUS.) 325/118.
Yıldız Perakende Umum Vilayetler Tahrirâtı Evrakı (Y. PRK. UM) 31/91; 32/114.
Yıldız Mütenevvî Marûzat Evrakı (Y. MTV) 130/30; 130/10.
Documents Diplomatiques-Affaires Arméniennes (Supplement)-1895-1896, “Evéments de Trébizonde”, Paris 1897, s. 1-14. Kitap ve Makaleler
BİLGİN, Süleyman-BİRİNCİ, Ali Mesut-DEMİRCİOĞLU, Sezgin KARCAKAYA, Recep, Arşiv Belgelerine Göre Trabzon’da Ermeni Faaliyetleri-I-II, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2007.
BOROVALI, Ali Arif, Büyük Güçler, “Ermeni Meselesi ve 1890’lı Yıllar: Bir Uluslararası İlişkiler (IR) Perspektifi”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler-Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası, Sosyal Araştırmalar Sempozyumu- 22-24 Mayıs 2008, Haz. Metin Hülagü-Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, C: 1, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 197-207.
BOSTAN, Hanefi, “Fetihten Yunan İsyanına Kadar Doğu Karadeniz Bölgesinin Demografik Yapısı”, Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu, Ed. Veysel Usta, Serander Yayınları, Trabzon 2007, s. 125-153.
DEMİRCİOĞLU, İ. Hakkı, “İngiliz Konsolosu Palgrave’e Göre Trabzon Konsoloslukları”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (3-5 Mayıs 2001), Yay. Haz. Mithat Kerim Arslan-Hikmet Öksüz, C: I, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2002, s. 487-492.
DEYROLLE, Theophile, 1869’da Trabzon’dan Erzurum’a Seyahat, Çev. Reşat Ekrem Koçu, İstanbul (ty).
ÇALIK, Ramazan, “Almanya’nın Abdülhamit Dönemindeki Ermeni Olaylarına Yaklaşımı”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler-Erciyes Üniversitesi- Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası, Sosyal Araştırmalar Sempozyumu- 22-24 Mayıs 2008, Haz. Metin Hülagü-Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, C: 3, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 491-502.
ÇİÇEK, Rahmi, “Trabzon’da Ermeni Nüfusu ve 1895 Olayları”, Türk Kültürü, C. XXXVIII, S: 451 (2000), s. 653-666.
FALMERAYER, Jacob Philip, Doğudan Fragmanlar, Çev. Hüseyin Salihoğlu, İmge Yayınları, İstanbul 2002.
HALAÇOĞLU, Ahmet, 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilge Sanat Yapım Yayınları, İstanbul 2005. , “1895 Trabzon Olaylarının Başlangıcında Ermeniler Arasındaki Muhabere ve Olaya Karışan Ermenilerin Yargılanmaları”, Ermeni Araştırmaları, S: 11 (2003), s. 28-46.
, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, C: LXVII, S: 250 (2003), s. 881-909.
HÜSEYİN NAZIM PAŞA, Ermeni Olayları Tarihi-I-II, Haz. Necati Aktaş- Mustafa Oğuz-Mustafa Küçük, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 1998.
, Hatıralarım-Ermeni Olaylarının İçyüzü, Haz. Tahsin Yıldırım, Selis Kitap, İstanbul 2003.
İRTEM, S. Kani, Ermeni Meselesinin İçyüzü, Haz. Osman Selim, Temel Yayınları, İstanbul 2004.
Hatıralarda Trabzon’un Yakın Tarihi (1860-1950), Haz. Mehmet Akif Bal, abp Yayınları, Trabzon 2004.
KARACA, Ali, Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), İstanbul 1993.
KARACA, T. Niyazi, “William Ewart Gladston ve Ermeni Sorunu”, Osmanlı Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler, Haz. İbrahim Erdal- Ahmet Karaçavuş, İstanbul 2009, s. 9-36.
KARAÇAVUŞ, Ahmet, “XIX. Yüzyıl Trabzon’unda Gayrimüslimler”, Osmanlı Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler, Haz. İbrahim Erdal- Ahmet Karaçavuş, IQ Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 185-240.
, Ahmet, “XIX. Yüzyılda Trabzon Nüfusu”, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Haz. Kemal Çiçek-Kenan İnan-Hikmet Öksüz-Abdullah Saydam, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 1999, s. 429-441.
KESKİN, İshak, “1895 Trabzon Ermeni Olayları ve Trabzon Hadisesi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), Haz. Kenan İnan-Hikmet Öksüz, Mehmet Okur-Veysel Usta, C: I, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2007, s. 597-610.
KILIÇ, Musa, Osmanlı Hariciyesi’nde Gayri Müslimler (1836-1876), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2009.
KÖKSAL Ahmet, “Trabzon Vilayetinin Nüfusu (1876-1878)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, S: 15 (2013), s. 99-130.
McCARTHY, Justine, Osmanlı’ya Veda-İmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, Çev. Mehmet Tuncel, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2006.
ÖZDAL, Barış, “Doğu Sorunu Kapsamında Almanya’nın Ermenilere Yönelik İzlediği Politikalar-Tessa Hoffman’ın İddialarının Analizi ve Kritiği”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler-Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası, Sosyal Araştırmalar Sempozyumu-22-24 Mayıs 2008, Haz. Metin Hülagü-Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, C: 1, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 295-334.
SARINAY, Yusuf, “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı 1878-1919”, Akademik Bakış, C: 1, S: 2 (2008), s. 69-105.
ŞAHİN, Enis, “Arşiv Belgelerine Göre 1895 Trabzon Ermeni Olayları”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Serander Yayıncılık, S:1, (2006), s. 123-140.
ŞAŞMAZ, Musa, “Ermeniler Hakkındaki Reformların Uygulanması (1895- 1897)”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, Ed. H. Celal Güzel, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2000, s. 93-104.
TELLİOĞLU, İbrahim,“Vital Quinet’e Göre Karadeniz Bölgesinin Nüfusu”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi-Ayrı Basım, S:. 3 (1998), s. 95-102.
TOK, Özen, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sisteminin Çözülmesi Bağlamında Ermeni Millet Nizamnamesi”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler-Erciyes Üniversitesi- Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası, Sosyal Araştırmalar Sempozyumu- 22-24 Mayıs 2008, Haz. Metin Hülagü-Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, C: 3, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 439-454.
Trabzon Vilayet Salnamesi, 1871 (1288).
Trabzon Vilayet Salnamesi, 1877 (1294
TURGAY, A. Üner, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), Ed. Çağlar Keyder-Y. Eyüp Özveren- Donald Quateart, Tarih Vakfı-Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 45-73.
YETİŞGİN, Mehmet, “Ermeni Meselesi ve İngilizlerin Ermeni Politikası”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler-Erciyes Üniversitesi-Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası, Sosyal Araştırmalar Sempozyumu-22-24 Mayıs 2008, Hz. Metin Hülagü- Şakir Batmaz-Gülbadi Alan, C: 3, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s.65-94.
YILMAZ, Özgür, “Karadeniz’in Uluslararası Ticarete Açılması ve Trabzon”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 2, S: 7 (2009), s. 359-382.
, Özgür, “XIX. Yüzyılda Misyonerlik Faaliyetleri Çerçevesinde Trabzon Ermenilerine Bakış”, OTAM, S: 21 (2007), Ankara 2009, s. 191-219.
ÖKSÜZ, Hikmet, “1895 Trabzon Olaylarının Yargıya İntikali ve İsyancı Ermenilerin Mahkeme Kayıtlarına Geçen İfadelerinin Sosyal Psikoloji Açısından Yorumu”, Atatürk Üniversitesi II. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu- 21-22 Haziran 2007, Ed. Esin Derinsu Dayı, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Müdürlüğü, Erzurum 2007, s. 21-29.