GÜNEY AZERBAYCAN'DA KURULAN AZERBAYCAN MİLLİ HÜKÜMETİ VE TÜRK KAMUOYU

İkinci Dünya Savaşı yıllarında İran'da Güney Azerbaycan’da Seyyid Cafer Pişevari başkanlığında “Azerbaycan Millî Hükümeti” kurulmuştur. Bu hükümetin kuruluşunu hazırlayan en önemli gelişme İran üzerindeki Alman-İngiliz mücadelesidir. Zira İngilizler Alman taraftarı olan Rıza Şah Pehlevi'yi görevden almak amacıyla Ağustos 1941'de İran'a girmişler ve oğul Muhammed Rıza'yı tahta oturtmuşlardır. Bunu fırsat bilen Ruslar da kuzeyden İran topraklarına dahil olarak 11 Eylül 1941 tarihinde Tebriz’i işgal etmişlerdir. Bu arada Cafer Pişevari liderliğindeki Azerbaycan Demokrat Partisi devreye girmiştir. Rusya'nın korumasında yapılan seçimler neticesinde 12 Aralık 1945 tarihinde Azerbaycan Milli Hükümeti kurulmuştur. Fakat yaklaşık bir yıl sonra İran ordusundan evvel vatanseverler denilen milis birlikler 12 Aralık tarihinde Tebriz'e girmiş ve katliam yapmışlardır. Bu bildirinin amacı Azerbaycan Milli Hükümeti'nin ortaya çıkış süreci ve faaliyetlerini Türk basını çerçevesinde ele almaktır. Bu siyasi oluşuma Türk kamu oyununun yaklaşımını somut verilerle net bir şekilde tespit etmektir. İlaveten konu ile ilgili diğer kaynaklardan da yararlanılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

İran, Rusya, Türkiye, Azerbaycan, Basın

AZERBAIJAN NATIONAL GOVERNMENT IN SOUTHERN AZAERBAJIAN AND TURKISH PUBLIC OPINION

The “Azerbaijan National Government” was established under the presidency of Seyyid Cafer Pişevari in Iran, in the South Azerbaijan during the World War II. The most important development paving the way for the establishment of this government was the German-English struggle in Iran because the English forces entered Iran in August 1941 to dethrone Rıza Shah Pehlevi, a German supporter, and get his son Muhammed Rıza to ascend to the throne. The Russians took advantage of this move into Iran on 11 September 1941 and occupied Tabriz. During this period, the Azerbaijan Democratic Party under the leadership of Cafer Pişevari came into play. The Azerbaijan National Government was established as a result of the election conducted under the protection of Russia on 12 December 1945. However, after about a year, military forces called patriots entered Tabriz on 12 December, before the Iranian army appeared, and massacred the people. The purpose of this study is to discuss the emergence of the Azerbaijan National Government and its activities as represented in the Turkish press, and to highlight the general Turkish public opinion towards this political formation through documents as well as other pulpable sources concerning the issue.

Keywords:

Iran, Russia, Turkey, Azerbaijan, Press,

PDF

___

1. Arşivler
Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
2. Gazeteler ve Dergiler
Akşam
Anadolu
Ankara
Ayın Tarihi
Cumhuriyet
Haber
Son Posta
Tan
Tanin
Tasvir
Ulus
Vakit
3. Kitaplar
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1984.
ATTAR, Aygün, İran'ın Etnik Yapısı (Yakın Dönem ve Günümüzde), Divan Yayıncılık, Ankara 2006.
HASANLI, Cemil, Türk-Sovyet İlişkileri 1939-1953, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2011. KAFKASYALI, Ali, İran Coğrafyasında Türkler, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2011.
KAFKASYALI, Ali, İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul 2010.
ÖRAN, Mehmet Metin, İran Türkleri Hürriyet Hareketleri, Haz. Selçuk Alkın, Mars Yayınları, 1998.
REHİMLİ, Ekrem, Güney Azerbaycan'da Milli Demokratik Harekât, Meqa Neşriyat, Bakı 2003.
SHAFFER, Brenda, Sınırlar ve Kardeşler İran ve Azerbaycan Kimliği, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2008.
ŞİMŞİR, Sebahattin, Azerbaycan'ın İstiklal Mücadelesi, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2002
4. Makaleler ve Gazete Yazıları
ARTAM, Nurettin, "İran Çıkmazı", Vakit, 23 Ocak 1946.
ATAY, Falih Rıfkı, "Anlaşmanın Metni Üzerine", Ulus, 16 Nisan 1946.
ATAY, Falih Rıfkı, "Rusya ile İran Arasında Anlaşma", Ulus, 6 Nisan 1946.
ATAY, Falih Rıfkı, "Bir Yazı Üzerine", Ulus,15 Mart 1946.
ATTAR, Aygün, "İran Türkleri", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C: II, S: 1, Ocak 2004, s.39-62.
ATTAR, Aygün, "Yeni Belgeler Eşliğinde II. Dünya Savaşı Sırasında Türk-Sovyet İlişkilerinde İran Gerginliği", Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C: II, S: 2, Temmuz 2004, s.135-147.
BABAN, Cihat, "Kıvamüssaltana İran'a Pahalıya mal Olacak", Tasvir, 29 Ocak 1946.
BATU, Selahattin ," Bildiğimiz Oyun", Ankara, 14 Mayıs 1946,
DOĞRUL, Ömer Rıza, "İran'da Dahili Harb", Cumhuriyet, 20 Mayıs 1946
EMEÇ, Selim Ragıp, "İran'ın Durumu", Son Posta, 17 Aralık 1946.
ESMER, A. Şükrü ,"Azerbaycan'ın Muhtariyeti", Ulus,16 Haziran 1946.
HESENLİ, Cemil, "Güney Azerbaycan Milli Harekatı", Türkler Ansiıklopedisi, C: 20, (ed. Hasan Celal Güzel ve diğerleri), Ankara 2002, s. 640-650.
ÖZGEN, Enver, "İran Buhranı", Anadolu, 4 Ocak 1946.
SADAK, Necmeddin, "İran'da Neler Oluyor", Akşam, 2 Aralık 1945.
SADAK, Necmeddin, "İran'daki Olayların İç Yüzü", Akşam, 15 Mart 1946.
US, Asım, "İran'daki Sovyet Kıtaları", Vakit, 2 Mart 1946.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, "İran Münasebetiyle Acı Bir Hakikat", Tanin, 13 Aralık 1945.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, "İran Nasıl Eziliyor", Haber İstanbul, 25 Ocak 1946.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, "Kıvamüssaltana'nın Rolü", Haber, 5 Şubat 1946.
YALÇIN, Hüseyin Cahit,"İran'da Harb", Haber, 20 Mayıs 1946.