MEDRESELERDE OKUTULAN MANTIK VE FELSEFE DERSLERİNİN OSMANLI DÜŞÜNCESİNDEKİ YERİ ve ÖNEMİ

Bu makale Osmanlı medreselerinde okutulan mantık ve felsefe (hikmet) derslerinin Osmanlı düşüncesine etkilerini konu edinmektedir. Osmanlı düşüncesi İslâm düşünce geleneğinin bir devamı niteliğinde varlığını sürdürürken, medrese ve ulemanın katkılarıyla felsefe-kelâm ve tasavvuf bağlamında eklektik bir düşünceyi tazammun etmiştir. Osmanlı döneminde karşıt düşünceler olmakla birlikte medreselerde aklî ilimlerden sayılan mantık ve felsefe derslerinin ilmi ve teknolojik gelişmede olduğu kadar modernleşmede de ne kadar önemli olduğu pek çok âlim tarafından vurgulanmıştır. Nitekim zihni, yanlış düşünmekten korumayı amaç edinen mantık ilmiyle, doğru bilgi peşinde koşup mutluluğa varmayı hedef edinen felsefenin eğitim bakımından önemi inkâr edilemez bir gerçekliktir. Dolayısıyla bu ilimlerin Osmanlı’da kelâmî, tasavvufî, ahlâkî, hukukî, siyasî, edebî ve bilimsel düşünce gibi sayılabilecek pek çok alanda etkileri söz konusudur

Anahtar Kelimeler:

Medrese, Mantık, Felsefe, Osmanlı düşüncesi

THE PLACE AND IMPORTANCE OF LOGIC AND PHILOSOPHY CLASSES AT MADRASAS IN OTTOMAN THOUGHT

This article discusses the effects of logic and philosophy classes at Ottoman Madrasas to the Ottoman thought. While Ottoman thought had been continuing its existence as a follow up of Islamic thought tradition, it had comprised an eclectic thought in the context of philosophy, ilm al-kalam and Sufism with the help of madrasa and ulama. As well as there are opposite thoughts in Ottoman period, it had been emphasized by several scholars that logic and philosophy classes, which were regarded as intellectual disciplines, at madrasas were important not just for scientific and technological developments, but also for modernism. As a matter of fact; it cannot be denied that logic, which aspires to protect mind from thinking wrong, and philosophy, which aims to reach happiness by running after the exact information, have a great importance in terms of education. Thus, these sciences have several effects during the Ottoman period in many fields like ilm al-kalam, Sufism, morals, law, politics, literature and science

Keywords:

Madrasa, Logic, Philosophy, Ottoman thought,

PDF

___

ADIVAR, Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991.
AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Kültür Koleji Yayınları, İstanbul 1994.
ANAY, Harun, “Felsefe/ Literatür”, DİA, c.:12, ss.319-330, TDV Yayınları, İstanbul 1995.
ARSLAN, Ahmet, İbn Haldûn, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009.
AYDIN, İbrahim Hakkı, Fârâbî’de Bilgi Teorisi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2003.
AYNÎ, Mehmet Ali, “Türk Mantıkçıları”, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 1928; “Türk Mantıkçıları”, Selçuk Ü. Türkiyat Araştırmalar Dergisi, sad.: Naim Şahin, sayı: 17, ss. 344-352, Konya 2005.
BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, M.Ü.İ F. Yayınları, c.: I, İstanbul 2005.
BOLAY, Süleyman Hayri, Osmanlı Düşünce Dünyası, Akçağ Yayınları, Ankara 2011.
BIÇAK, Ayhan, Türk Düşüncesi, Dergâh Yayınları, c. I, İstanbul 2009.
BİNGÖL, Abdulkuddûs, “Ebherî”, DİA, TDV Yayınları, c.:10, ss., 73-74, İstanbul 1994.
__________, “Osmanlı Dünyasında Mantık Bilimi ve Eğitimi”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, (IRCICA), ss. 63- 74, İstanbul 2001.
BİLGE, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1984.
CEVİZCİ, Ahmet Cevizci, Felsefeye Giriş, Nobel Yayınları, Ankara 2010.
CÜRCÂNÎ, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, c. I-III, Dârü’l-Cîl, Beyrut 1997.
ÇAPAK, İbrahim, Gazâlî’nin Mantık Anlayışı, Elis Yayınları, Ankara 2005.
DEMİR, Remzi, Osmanlı İmparatorlu Döneminde Türk Felsefesi, C. I, Lotus Yayınları, Ankara 2005.
DURUSOY, Ali, Örnek Çeviri Metinlerle Mantığa Giriş, İFAV Yayınları, İstanbul 2008.
EBHERÎ, Esirüddin, İsagûcî, çev.: Hüseyin Sarıoğlu, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
FAHRİ, Macid, İslâm Felsefesi Tarihi, çev.: Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstanbul 1992.
FÂRÂBÎ, İhsâu’l-Ulûm, çev. Ahmet Ateş, MEB. Basımevi, İstanbul 1990.
EMİROĞLU, İbrahim. “Mantık”, DİA, c.: 28, ss. 18-28, TDV Yayınları, Ankara 2003.
__________, Klasik Mantığa Giriş, Elis Yayınları, Ankara 2009.
FAHRİ, Macid, İslâm Felsefesi Tarihi, çev.: Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstanbul 1992.
FAZLIOĞLU, İhsan, “Osmanlı-Felsefe Bilim Arka Planında Semerkand Matematik ve Astronomi Okulu”, Dîvân İlmi Araştırmalar, c. I, ss. 1-66, İstanbul 2003.
__________, “Osmanlı Düşünce Geleneğinde Siyasi Metin Olarak Kelâm Kitapları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c.: I, sayı: 2, ss. 379-398, İstanbul 2003.
__________, “ Osmanlılar-İlim ve Kültür” DİA, c.: 33, ss. 548-556, İstanbul 2007.
GAZZÂLÎ, el-Munkız mine’d-Dalâl, çev.: Hilmi Güngör, MEB. Basımevi, İstanbul 1990.
GUTAS, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, çev.: Cüneyt Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
GÜNEY, Ahmet Faruk, İbn Sînâ’dan Elmalı’ya İhlas Sûresi Felsefî Tefsir Geleneği, Basılmamış Doktora Tezi (M.Ü. Sosyal Bilimler Ens.), İstanbul 2008.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
İBN HALDÛN, Mukaddime, çev.: Zakir Kadiri Ugan, c.: II, MEB. Yayınları, İstanbul 1988.
İBN SÎNÂ, Metafizik, çev.: Ekrem Demirli, Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstanbul 2004.
__________, İşârât ve’t-Tenbîhât, çev.: Ali Durusoy, Muhiddin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005..
__________, Kitabüş-Şifa/Mantığa Giriş, çev.: Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstanbul 2006.
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları” Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Ed. E. İhsanoğlu, Feza Gazetecilik Yayınları, İstanbul 1999.
__________, “Osmanlı Bilimine Toplu Bakış”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı III, sayı: 33, ss.481-489, Ankara 2000.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Medrese, Osmanlı Dönemi” DİA, c.:28, ss. 327-333, TDV Yayınları, İstanbul 2003.
İZGİ, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim (Riyazi İlimler, C. I, Tabii İlimler, C. II), İz Yayıncılık, İstanbul 1997.
KALIN, İbrahim, “Osmanlı Düşünce Geleneğinin Oluşumu”, Yeni Türkiye, sayı: 33, ss. 41-46, Ankara 2000.
KARLIĞA, Bekir, “Yirmisekiz Mehmet Çelebî’nin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitabı Tercümesi ve On sekizinci Yüzyılın Başında Osmanlı Düşüncesi”, BilimFelsefe-Tarih, sayı:1, ss. 277-331, Hikmet Neşriyat, İstanbul 1991.
__________, “Osmanlı Düşüncesinin Oluşumu”, Yeni Türkiye, Osmanlı Özel Sayısı III, sayı: 33, ss. 31-40, Ankara 2000.
KÂTİP ÇELEBİ, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn, haz.: Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge, c.:I, Maarif Matbaası, İstanbul 1941.
__________, Mizanü’l-Hak fi İhtiyari’l-Ahak, haz.: Orhan Şaik Gökyay, MEB. Yayınları, İstanbul 1993.
KÂTİBÎ, Necmeddin el-Kazvînî, Hikmetü’l-Ayn, thk: Abbas Sadri, Encümen-i Asar ve Mefahir-i Ferhengi, Tahran 2005.
KAYA, Mahmut, “Felsefe”, DİA, c.:12, ss. 312-319, TDV Yayınları, İstanbul 1995.
KAYACIK, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Mantık Eğitimi Üzerine, Yeni Türkiye, Ankara 2000.
KAZICI, Ziya, Osmanlı’da Eğitim Öğretim, Bilge Yayınları, İstanbul 2004.
KİNDÎ, Felsefî Risaleler, çev.: Mahmut Kaya, İz Yayıncılık, İstanbul 1994.
KUMEYR, Y., İslâm Felsefesi’nin Kaynakları, çev.: Fahreddin Olguner, Dergah Yayınları, İstanbul 1992.
KUTLUER, İlhan, İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
__________, “Hikmetü’l-İşrâk”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1998, c. 27.
MENGÜŞOĞLU, Takiyettin, Felsefeye Giriş, Remzi Kitabevi, İstanbul 2008.
MEYBUDÎ, Kâdî Mîr, Şerhu ale’l-Hidâye fi’l-Hikme, Hacı Muharrem Efendi Matbaası, İstanbul 1303.
OCAK, Ahmet Yaşar, “Düşünce Hayatı (14.-17.Yüzyıllar)” Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Ed. E. İhsanoğlu, Feza Gazetecilik Yayınları, İstanbul 1999.
ÖKTEM, Ülker, Osmanlı Medreselerinde Felsefe, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı: 15, ss. 271-288, Ankara 2004.
ÖZLEM, Doğan, Mantık, Anahtar Kitaplar Yayınları, İstanbul 1994.
SÖZEN, Kemal, İbn Kemal’de Metafizik, Fakülte Kitabevi, Isparta 2001.
__________, “Klasik Dönem Osmanlı Bilginlerinin Felsefeye Karşı Tutumu”, Süleyman Demirel Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, sayı: 14, ss. 1-23, Isparta 2005.
TAFTAZÂNÎ, Şerhu’l-Akâid, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1991.
TAŞKÖPRÜLÜZÂDE, Ahmed Efendi, eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, çev.: Muharrem Tan, İz Yayınları, İstanbul 2007.
TAYLAN, Necip, Mantık, Marifet Yayınları, İstanbul 1988.
_________, Gazzâlî’nin Düşünce Sisteminin Temelleri, İFAV Yayınları, İstanbul 1989.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, Genel Felsefe Dersleri, Ülken Yayınları, İstanbul 2000.
__________, Türk Tefekkür Tarihi, YKY., İstanbul 2007.
YAZICIOĞLU, M. Sait, İslâm Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi, Akçağ Yayınları, Ankara 2001.