TARİHİ SÜREÇTE HAKKÂRİ’DE FAALİYET GÖSTERMİŞ OLAN BAŞLICA TARÎKATLAR VE TEMSİLCİLERİ

Hakkâri, erken bir dönemde İslâm’la tanışmış ve dolayısıyla burada birçok âlim ve mutasavvıf yetişmiştir. Daha V/XI yüzyılda yani büyük tarîkatlar kurulmadan önce yörede Alî Harîrî ve Şeyhulislâm Ebû Hasan el-Hakkârî gibi zâtlar vasıtasıyla tasavvuf neşv ü nemâ bulmuştur. Bunların oluşturduğu ortamda Adî b. Müsâfir, ilk tarîkatlardan birisi olan Adeviyye Tarîkatı’nı kurmuş ve bu tarîkat, uzun bir süre bölgede hakim olmuştur. Hakkâri bölgesinde daha kuruluşunun ilk dönemlerinden itibaren Kadiriyye Tarîkatı da etkili olmuş ve bölgede asırlar boyu faaliyet göstermiştir. Bölgede Kadiriyye Tarîkatını temsil eden Nehri ailesi, Şeyh Abdullah ve Şeyh Tâhâ Hakkarî ile birlikte Nakşibendiliğin öncüleri olmuştur. Böylece Hakkâri’nin Şemdinli ilçesini merkez edinmiş olan Nehri ailesi aynı zamanda Nakşibendiyye Tarîkatı’nın bölgedeki merkezi olmuştur. Şeyh Tâhâ’nın, amcası Şeyh Abdullah’ın yerine makâma oturması ile birlikte Nakşibendilik, bölgede kuvvetlenmiştir. Şeyh Tâhâ’nın halifeleri tarafından daha sonraları tarîkat, bölgeyle sınırlı kalmayıp, bir çok yere ulaşmıştır. Bu makalede Hakkâri’de faaliyet göstermiş olan başlıca tarîkatlar ve temslcileri anlatılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Hakkâri, Adeviyye, Kadiriyye, Nakşibendiyye, Tasavvuf

PDF

___

Arslan, Hasan. Molla Hüseyin Batevî’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniv., 2019.
el-Cevzî, Ebû Ferec Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntazam fî târihi'l-müluk ve'l-ümem. Beyrût: Dâru Sâdır, 1358/1938.
ed-Dûskî, Enes Muhammed Şerîf. Etbâü'ş-Şeyh Adî b. Müsâfir el-Hakkârî: Minel
Adeviyye ile'l-Yezîdiyye. Duhûk: Matbaatu Hâvâr, 2006.
Ekinci, Ekrem Buğra. Seyyid Abdülhakîm Arvâsî, İstanbul: Arı Sanat Yay., 2017.
el-Erbilî, Şerefuddîn. Târîhu’l-Erbil, Thk. Sâmî b. Seyyid, Vezâretu’s-Sekâfe ve’l-İ’lâm, Irak: 1980.
el-Hâlîdî, Şeyh Muhammed Bahâuddîn. İcâzetnâme, 1340 /1921.
Hânî, Ahmed. Mem u zin, Özel Baskı.
Harîrîzâde, Muhammed Kemâluddîn. Tibyânü vesâili’l-hakâik fî beyâni selâsili’-t-tarâik.
İbrahim Efendi, 430. Süleymaniye Kütüphanesi.
Hırûrî, Derviş Yusuf Hasan. Biladu’l- Hekari (945-1326). Çev. Mukaddes Tovi. Duhûk: Hani Yayınları, 2010.
İbn Halikân, Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebubekir. Vefeyâtü'l-a'yân ve enbâu ebnâi'z-zamân. Thk. İhsan Abbâs. Beyrût: Dâru Sâdır, 1900.
İbn İmâd, Şihâbuddîn Ebû Felâh Abdullah b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü'z-zeheb fî ahbari men zeheb. Thk. Abdülkadîr Arnâvûtî-Mahmûd Arnâvûtî. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1408/1988.
İbn Kesîr, Ebû Fedâ İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve'n-nihaye. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Dârü'l-Hicr, 1418/1998.
İdiz, Ferzende. “Adî b. Müsâfir, Adeviyye Tarîkatı ve Yezîdîlik”. Ekev Akademi Dergisi, 17/55 (Bahar 2013): 181-200.
İdiz, Ferende. “Son Dönem Hakkâri Sûfîlerinden Şeyh Selim Efendi”. I. Uluslararası Zap Havzası Uleması Sempozyum Bildirileri (Hakkâri, 27-29 Nisan 2018). Ed. Yaşar
Kaplan. 153-163. İstanbul: Hakkâri Üniversitesi Yayınları, 2018.Kaplan, Yaşar. Günümüz Yezîdîliği. Yüksek Lisans Tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2011.
Kavak, Abdulcebbar. Seyyid Tâhâ-i Nehrî. Van: DAKA Yay,. 2016.
Kavak, Abdulcebbar. “Bağdat’tan Zap’ın Kalbine Tasavvufî Yolculuk: Kâdiriyye ve Nakşibendiyye Sûfîlerinin Faaliyetleri”, I. Uluslararası Zap Havzası Uleması Sempozyumu Bildirileri (Hakkâri, 27-29 Nisan 2018). Ed. Yaşar Kaplan. 834-846. İstanbul: Hakkâri Üniversitesi Yayınları, 2018.
Kurdo, Qanatê. Tarixa Edebiyata Kurdî. İstanbul: Özge Yay., 1992.
Kutlay, Naci. İttihat Terakki ve Kürtler. Ankara: Beybûn Yay., 1992.
Molla Abdullah, Tâhir. Hayatü’l-emcâd mine’l-ulemâi’l-ekrâd. Dâru İbn Hazm, 1436/2015.
Muhammed Asım, Birketu’l-kelimât fî menâkibi ba’zı sâdât. Kütüphanemizde mevcut el Yazması.
Muhibbî. Hulâsetu’l-eser fî a’yâni’l-karni’l-hâdî aşer. el-Matbaatu’l-Vehbiyye, 1284/1867.
Nakşibendi Şeyhleri’nin Mukaddes Sözleri. Haz. Salih Uçan. İstanbul: Akpınar Yay., 1983.
Nehrî, Ubeydullah. Tuhfetü’l-ahbâb. Thk. Seyyid İslâm Duâgu. Urûmiye: İntişârâtı Hüseynî, 1978.
Selefî, Hamdi Abdulmecit-ed-Dûskî, Tahsin İbrahim. İkdu’l-cumân fî terâcimi’l-ulemâi ve’l-udebâi’l-Kürd ve’l-mensubine ilâ müdün ve kurâ Kürdistân. Beyrût: Mektebetu Asale ve’t-Turâs, 2008.
Seyyid Muhammed Efendi. Arşiv Belgeleri Işığında Anadolu’da Kâdirîlik ve Kâdiriyye Tarikatının Muhammediyye Kolu. İstanbul: Ustaoğlu Kitabevi, 2002.
eş-Şa'rânî, Abdülvahab b. Ahmed b. Alî el-Ensârî. et-Tabakâtü'l-kübrâ. Thk. Süleymân Sâlih. Beyrût: Dârü'l-Ma'rife, 2005.
eş-Şeybânî, Ebû Hasan Alî b. Ebû Kerem Muhammed b. Abdülkerîm. el-Kâmil fi't-târih. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1415/1994.
Tenik, Ali. Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Nûbihar Yay, 2015.
Timutaş, Abdulhadi. Çığır Açan şark Âlimleri. İstanbul: Kent Yay., 2007.
Van Bruinessen, Martin. Kürdistan Üzerine Yazılar. İstanbul: İletişim Yay., 1993.
Yılmaz, Fazıl. Ahmed-i Hânî’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Düşüncesi. Yüksek Lisans Tezî, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2019.
ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a'lâmi'n-nübelâ. Thk. Şuayb Arnâvûtî-Muhammed Nuaym Arksûsî. Beyrût: Müessesetü'r-Risâle, 1402/1981.
ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târihü'l-İslâm ve vefeyâtü'l-meşâhiri ve'l-a'lâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. Beyrût: Dârü'l-Kitabi'l-Arabî, 1414/1994.
ez-Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-Ğiber fî haberi men ğeber. Beyrût: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1045/1985.
Zeki Bey, Muhammed Emin. Meşâhirü’l-kürd ve Kürdistân. Bağdat:1364/1945.