Osmanlı Devleti’nde İletişim Araçlarının Kontrolü: “Telefon Tevkifleri”

On dokuzuncu yüzyılın bilim ve teknik alanındaki başlıca icatlarından biri telefondur. 1875’teki icadından sonra dünya ülkelerine hızla yayılmıştır. Osmanlılar, patenti Alexander Graham Bell tarafından 1876’de alınan telefon ile II. Abdülhamid döneminde, 1881’de tanışmıştır. Ancak telefonla ilk deneyimleri çok kısa sürmüştür: Telefon, “gizli-saklı” işlerde kullanılma ihtimali üzerine, 1886’da yasaklanmıştır. Avrupa’dan Osmanlı liman kentlerine gelen telefonlar gümrüklerde “tevkif edilerek” muhafaza altına alınmıştır. Bu tedbirlere rağmen telefonun kaçak yollarla ülkeye girişi engellenememiş ve zaman içerisinde kullanımına yönelik talepler artmıştır. II. Meşrutiyet’in liberal politikaları çerçevesinde yabancı şirketlere imtiyaz verilerek telefon kullanımı teşvik edilmiştir. İstanbul, telefon ile özdeşleşen başlıca Osmanlı kenti olmuştur. İzmir ve Aydın gibi ticaret kentleri ile Anadolu’nun muhtelif yerlerindeki kullanımı sınırlı kalmıştır. Telefonun Osmanlı’ya ilk girişinden serbest bırakılmasına kadar geçen sürede, popüler süreli yayınlarda telefona dair geniş bir literatür oluşmuştur. Bu süre içerisinde, telefon kullanımı konusunda gelişmiş ülkelere nazaran oldukça geri kalan Osmanlı’nın telefonla imtihanı yoğun bürokratik yazışmalarda da kendini göstermiştir.

Anahtar Kelimeler:

İcatlar, Teknoloji Tarihi, Telgraf, Telefon Tevkifi, Telefon Yasağı, II. Meşrutiyet, Osmanlı İmparatorluğu

Control over Telecommunication Devices in the Ottoman Empire: Seizure and Prohibiton of Telephones

An important technological advance of the nineteenth century, the telephone, spread throughout the world following its invention in 1875. Patented by Alexander Graham Bell in 1876, it was introduced in the Ottoman Empire in 1881 during Abdulhamid II’s reign. The Ottomans’ experience with the device was rather short: It was prohibited because of possible clandestine uses. Devices arriving in Ottoman harbours were seized and stored. However, the illegal import of the telephones could not be prevented because of increasing demands. The liberalistic policies of the Second Constitution that extended privileges to foreign companies, encouraged its use. Istanbul had the largest telephone network but its use was limited in İzmir, Aydın and other Anatolian cities. From its introduction to its free use in 1908, a large amount of literature appeared in popular periodicals. Telephone-related issues were discussed in many bureaucratic documents which witnessed its delayed adoption in the Empire, compared to developed countries of the time.

Keywords:

Inventions, History of Technology, Telegraph, Seizure of telephones, Prohibition of telephones, Second Constitution, Ottoman Empire,

PDF

___

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO): 167/12519, 215/16072, 473/35449, 815/61080, 1089/81606, 1121/084073, 1156/86648, 1190/89177, 1624/121749, 2118/158818, 2851/213808, 3943/ 295663.
Dahili Nezareti (DH): DH.EUM.EMN 38/4, 27/89, DH.EUM.THR 54/32, DH. İD 32-1/15, 127/11, DH. EUM. LVZ 1/47, 2/3, 2/33, DH.MKT 26/32, 72/2, 164/63, 170/37, 563/34, 1010/36, 1382/89, 1384/127, 1399/18, 1491/54, 1640/82, 1928/5/97, 1932/106, 2062/23, 2314/71, 2679/54, DH.MUİ 3/51, 30-2/19, 56-1/3, 56-2, 89/63, 101/52.
Hariciye Nezareti (HR.İD): 2020/45, 2081/54,
İrade Dahiliye (İ.DH): 1140/88950.
İrade Hususi (İ. HUS): 9/76.
İrade Rüsumat (İ.RSM): İ.RSM. 9/11.
Meclis-i Vâlâ (MV): 82/4, 120/82, 126/34, 128/74,
Yıldız Evrakı: Y.A.HUS 496/77, 519/4, Y.PRK.ASK 89/37, Y.PRK.DH 8/24, Y.PRK.ML 14/43, 14/70, 23/84, Y.MTV 76/48, 80/92, 89/138, 95/107, 105/44, 116/9, Y.PRK.PT 7/65, Y.PRK.TKM 11/47, Y.PRK.TNF 7/14.
Ahmed Edib, Ahmed Macid. Telefon: Telefon Hakkında Nazariyat ve Tatbikatı Havidir. İstanbul: Kasbar Matbaası, 1306.
Ahmed Hamdi [Aksekili]. “Savm ve Fıtırda Telefon ve Telgraf ile Amel.” Sebilürreşad 12/295 (7 Mayıs 1914): 154-156. Avcı, Yasemin. Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914). Ankara: Phoenix, 2004.
Balbi, Gabriele. “The Origins of the Telephone in Italy, 1877-1915: Politics, Economics, Technology and Society.” International Journal of Communication 5 (2011): 1058-1081.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu. 8 cilt. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
Davison, Roderic H. “Osmanlı İmparatorluğuna Elektrikli Telgrafın Girişi.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 14 (2003): 347-386.
Demir, Tanju. “Osmanlı Haberleşme Kurumunda Yabancı Uzmanlar ve Emil Locaine Efendi.” Kebikeç 19 (2005): 35-53.
“Dilsiz ve Sağırların Telefonu,” Servet-i Fünun, 43/1097 (13 Haziran 1912): 62-63.
Göçer, Kenan. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ulaşım ve Servet-i Fünûn Dergisı̇ Ulaşım Bibliografyası.” Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi 11, 2 (2016): 149-205.
İpşirli, Mehmet. “Bab-ı Meşihat.” TDV İslam Ansiklopedisi. 4: 362-363. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1991.
İsmail Hakkı [İzmirli], “Fıkıh ve Fetava: Cevazın Hükm-i Şer’i Olup Olmadığı.” Sebilürreşad 12/306 (23 Temmuz 1914): 350-351.
Kingsbury, J. E. The Telephone and Telephone Exchanges Their Invention and Development. London, New York, Bombay, Calcutta, Madras: Longmans, Green & Co., 1915.
Kubilay, Çağla. “1923-1939 Yılları Arasında Türkiye’de Telekomünikasyon Politikaları.” İlef Dergisi 4, 2 (2017): 37-66.
Kutbay, Elif Yeneroğlu. “Sisam Beyi Kopas Efendi’nin Memuriyeti ve Katledilmesi.” Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 4, 11 (2005): 1-6.
Küçük, Serhat. “Osmanlıların Modern Teknoloji ile Karşılaşması: Elektrik Örneği.” Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 18 (2013): 149-205.
Mossensohn, Miri Shefer. Osmanlı’da Bilim Kültürel Yaratı ve Bilgi Alışverişi. Çeviren Kübra Oğuz. İstanbul: Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, 2019.
Osborne, Harold S. “Biographical Memoir of Alexander Graham Bell 1847-1922.” Biographical Memoirs of the National Academy of Sciences of The United States of America 23 (1943): 1-27.
Önay, Aliye. “Türkiye’de Telefon Teşkilatının Kuruluşu.” Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı Devleti’nde Modern Haberleşme ve Ulaştırma Teknikleri. Yayına Hazırlayan Ekmeleddin İhsanoğlu ve Mustafa Kaçar içinde 121-139. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 1995.
Mahmut Sadık, “Lakırdı Torbaya Girmez mi?,” Servet-i Fünun 4/83 (14 Ekim 1892): 70-74.
Patil, Vinayak L., “Historical Perspectives of Development of Antique Analog Telephone Systems.” Journal of Telecommunications and Information Techology 3 (2015): 70-98.
Varlık, Bülent. “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri.” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. 1: 112125. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
Yazıcı, Nesimi. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Posta Örgütü.” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. 6: 1636-1651. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
Yurtoğlu, Nadir. “Haberleşme Sektörünün Önemli Bir Teşekkülü: Millî Mücadele Döneminden 1960 Yılına Türkiye’de Posta, Telgraf ve Telefon (PTT) Teşkilatı (1920-1960).” Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 31, 92 (2015): 47-103.
Dicle 18 Nisan 1911, 2.
Maarif 3/65 (29 Eylül 1892): 206, 3/72 (18 Kasım 1892): 318, 5/113 (12 Eylül 1893): 131-133, 6/151 (5 Eylül 1894): 197-198.
Mecmua-i Edebiyye 1/19 (21 Temmuz 1899): 3-4, 2/55 (10 Ağustos 1900): 3-4.
Mecmua-i Fünun 1/ 11 (1279): 448-459, 4/39 (1283): 206-207.
Mektepli 1/22 (3 Aralık 1913): 359.
Sebilürreşad 12/295 (7 Mayıs 1914): 154-156, 12/306 (23 Temmuz 1914): 350-351.
Servet-i Fünun 1/50 (4 Mart 1892): 343, 1/52 (14 Mart 1892): 355, 4/83 (14 Ekim 1892): 70-74, 6/151 (2 Şubat 1894): 189, 7/164 (4 Mayıs 1894): 72, 7/177 (3 Ağustos 1894): 188, 9/220 (31 Mayıs 1895): 108, 40/1031 (10 Mart 1911): 211, 43/1097 (13 Haziran 1912): 62-63.
Şehbal 4/60 (1 Eylül 1912): 228-229, 4/96, (14 Mayıs 1914): 465. Tanin, 18 Ağustos 1911, 3.
Ersoy, Hulusi. “Osmanlı’da Telefon Hizmeti ve İmtiyaz.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2017.
İnce, Yunus. “Osmanlı Barut Üretim Teknolojisinde Modernleşme: Azadlu Baruthanesi (1794-1878).” Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2013.