Mâlikî Fıkıh Usûlünün Tarihsel Süreci

Usûl ilminin ortaya çıkmasından sonra her mezhebin kendine özgü bir usûl anlayışı oluşmuştur. Fakihlerin farklı usûl anlayışları temelinde farklı usûller ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Mâlikî usûlü de usûl eserlerinin telif ve tedvîn edildiği erken dönemlerde eserlerini vermiştir. İmâm Mâlik’in usûle dair bir eseri mevcut olmasa da fetvâ, fıkıh ve hadisleri topladığı el-Muvattâisimli telifi söz konusu usûl faaliyetlerinin temel dayanağı olmuştur. Mâlikî mezhebinde ortaya çıkan Medîne, Mısır, Irâk ve Endülüs ekollerinin farklı bakış açıları usûl ilmine de etki etmiş ve her ekol kendi düşünceleri çerçevesinde eserler ortaya koymuşlardır. İlk usûl çalışmaları Irâk merkezli olmuş daha sonra Endülüs ulemâsı üzerinden gelişme çağı yaşanmış, Mısır ekolü ise Mâlikî usûlünün klasik dönemini şekillendirmiştir. Söz konusu bu süreçlerde fukahâ ve memzûc metod kullanılmış olsa da ağırlıklı olarak mütekellimîn metodu çerçevesinde bir telif geleneği oluşturulmuştur. Usûl anlayışı bakımından ise temel karakteristiği cedel ve hilâf olan Irâk Mâlikî usûl anlayışı, söz konusu bu anlayışa karşı duruş sergileyen Endülüs usûl anlayışı ve bu iki metodu mezceden Mısır usûl anlayışı etken olmuştur. Nihâyi süreçte Irâk’ın etkisinde kalan ve Irâk metodunu esas alan Endülüs usûl ekolü ve Mısır usûl anlayışı mezhepteki hâkmiyetini devâm ettiren iki temel ekol olmuştur. Modern dönemde ise klasik usûl anlayışından çok farklı makâsıd temelli bir usûl anlayışı hâkim olmuştur. Bu makalede Mâlikî usûl ilminin geçirdiği bu dönemlerin kendine has özellikleri ve tarihsel süreci ele alınarak Mâlikî usûlünün gelişim seyrine dair bütüncül ve genel bir resim ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Maliki, Fıkh, Metodoloji, Mutakallamin, İmam Malik

The Hıstorıcal Process of Mâlikî Fıqh Methodology

After the emergence of methodology, each sect created an original methodology. Different methods emerged on the basis of different conceptions of the fuqaha in terms of method. In this context, Mâlikî methodology made publications in the early periods of compilation and codification of methodology works. Although Imam Malik does not possess any methodological works, his compilation titled el-Muvattâin which the fatwa, fiqh, and hadith are compiled forms the basis for these methodology activities. The different perspectives of Medina, Egypt, Iraq, and Andalusia schools which emerged in the Malikian sect also affected the methodology of each school, and each school produced works within the framework of their own thoughts. The first methodological works were centered in Iraq and then an era of development through the Andalusian scholarship was observed, while the Egyptian school shaped the classical period of the Maliki methodology. Although the fuqaha and combined method were used in these processes, a compilation tradition was created mainly within the framework of the mutakallamin method. The Iraq Maliki methodology of which the basic characteristic is debate and opposition in terms of methodology, Andalusia methodology which contradicts with this approach, and Egypt methodology which fuses these two methods have been effective. The Andalusian methodology school and the Egyptian methodology which remained under the influence of Irâq in the final process and based on the Irâq methodology were the two main schools that continued their dominance in the sect. In the modern era, a maqasid-based methodology, which is very different from the classical method, became dominant. In the present article, a holistic and overall picture of the development course of the Maliki methodology will be presented while considering the peculiar features and historical process of these periods of the Maliki methodology.

Keywords:

Fıqh Maliki, , Methodology, Mutakallamin, Imam Malik.,

PDF

___

‘Alevî, İbn Hâc İbrâhîm Merâkî’s-su‘ûd şerhu Neşru’l-bunûd, nşr. Muhammed el-Emîn b. Muhammed Bîb, 2 Cilt, (yy: yy., 1426/2005).
Âlu Selmân, Ebû Ubeyde. “Şâtıbî’nin el-Muvafakât’taki Kaynakları Üzerine. çev. Burhan Baltacı, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2006): 181-189. Apaydın, Yunus. “İbnHazm”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 24 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-hazm#1
Atar, Fahrettin. Fıkıh Usûlü. İstanbul: MÜİFAV Yayınları, ts..
Aybakan, Bilal. “Şâfi‘î Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 13 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/safii-mezhebi
Bâcî, Ebü’l-Velîd. İhkâmü’l-fusûl fî ahkâmi’l-usûl. nşr. ‘Abdülmecîd Türkî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, 1986.
Bâkıllânî, Kâdî Ebu Bekr. et-Takrîbve’l-irşâdü’s-sağîr. nşr. Abdulhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
Bardakoğlu, Ali. “Cem‘u’l-cevâmi‘”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 13 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/cemul-cevami--subki
Boynukalın, Ertuğrul. İslam Hukuk’unda Gaye Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
Cüveynî, Ebu’l-Me’âlî Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. Kitabu’t-telhîs fî usûli’l-fıkh. 3 Cilt. nşr. Abdullah Cülem en-Nibâlî-Beşîr Ahmed el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 1996.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî. el-Burhân fî usuli’l-fıkh. nşr. ‘Abdül‘azîm Mahmûd ed-Dîb. 2 Cilt. yy.: Dârü’l-Vefâ, 1997.
Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak mâlikî Ekolü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
Duman, Soner. “Usûlü’l-fıkh”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 22 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/usulul-fikh
Ebû Zehrâ, Muhammed. Târihu’l-mezâhibu’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1989.
Ebû Zehrâ, Muhammed. Mâlik: Hayâtuhû, ‘Asruhû, Arâuhû ve Fıkhuhû. İkinci Baskı. Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts..
Erdoğan, Mehmet. “Şâtıbî’nin el-Muvafakât’ını Yeniden Okuma Anlama”. Dinî Ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama Ve Algılama Sempozyumu. Ed. Bayram Ali Çetinkaya. 547-558. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Sosyal ve Kültürel İşler Müdürlüğü, 2002.
Erdoğan, Mehmet. “el-Muvafakât”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 11 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muvafakat
Erturhan, Sabri. “Ebü’l-Velîd el-Bâcî ve “İhkâmü’l-fusûl”ü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 6/1 (2002). 235-248.
Gölcük, Şerafettin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 22 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/bakillani
Halîl b. İshâk. Muhtasaru Allâme Halîl. nşr. Ahmed Câd. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1426/2005.
Hamâdî, Züveyb. “Gazzâlî’nin Fıkıh Usulü Çerçevesinde “el-Mustasfâ min ‘ilmi’l-usûl” Adlı Eserinin Konumu ve Kuzey Afrika Ülkelerindeki Mâlikî Mezhebine Etkisi (el-Gazâlî müceddiden fî el-Mustasfâ ve eseruhu fi’l Mezhebi’l-Mâlikî)”, Uluslarası Modern Çağ ve Gazzâlî Sempozyumu. 143-160. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, 2014.
Humeydî. Cüzvetü’l-muktebis fî târîhi ‘ulemâifi’l-Endelûs. nşr. İbrâhîm Ebyârî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1989.
İbn ‘Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdullah en-Nemerî el-Endülisî. et-Temhîd. 26 Cilt. nşr. Mustafa b. Ahmed, Muhammed Abdulkebîr. Mağrib: Vezâretu Umumi’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1967.
İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekr. Kabs fî şerh-i Muvattâ’. nşr. Muhammed Abdullâh Veled Kerîm. Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, 1992.
İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekr. Mahsûl fî usûli’l-fıkh. nşr. Hüseyn ‘Ali el-Yedrî. ‘Ammân: Dârü’l-Beyârık, 1420/1999.
İbnü’l-Faradî. Târîhu ‘ulemâi’l-Endelûs. nşr. Muhammed Ebyârî. 2. Baskı. Beyrût: Matbaatü’l-Medenî, 1989.
İbn Ferhûn. Dibâcü’l-müzheb fî ma‘rifetie‘yâni ‘ulemâi’l-mezheb. nşr. Muhammed el-Ahmedi Ebu’n-Nûr. 2 Cilt. Kâhire: MektebetuDâri’t-Türâs, 1426/2005.
İbnü’l- Hâcib. Muhtasuru Müntehe’s-sûl ve’l-emel fî ‘ılmeyi’l-usûl ve’l-cedel. nşr. Nezîr Hamadû. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 1427/2006.
İbnü’l-Kassâr. Mukaddime fî ‘usûli’l-fıkh. nşr. Mustafâ Mahdûm. Riyâd: Dâru’l-Mu‘allime, 1420/1999.
İbrâhîm ‘Alî. Istılâhu’l-mezheb ‘ınde’l-Mâlikiyye. Dübey: yy., 2000.
İltaş, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında “Kelamcılar Yöntemi ve Fakihler Yöntemi” Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimnâme. 17 (2009/2): 65-95.
İltaş, Davut. “Tenkîhu’l-fusûl”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 6 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/tenkihul-fusul
İmâm Mâlik, Muvattâ’. nşr. Muhammed Fuâd ‘Abdülbâki. 2 Cilt. Mısır: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî: ty..
Kâdî İyâz, Musâ b. İyâd es-Sebtî. Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik li-ma’rifeti a‘lemi mezhebi Mâlik. İkinci Baskı. Rabat: Vizâretu'l-Evkâf el Mağribiyye, 1403/ 1983.
Karafî. Şahâbuddin Ebû Abbâs Ahmed b. İdrîs. Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali M. Muavvaz. Beyrut: yy., 1416/1995.
Karâfî, ŞahâbuddinEbû Abbâs Ahmed b. İdrîs. ez-Zehîra. nşr. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, 1994.
Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Kaya, Eyüp Sait. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 26 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/maliki-mezhebi
Kaya, Eyüp Sait. “Mâzerî”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 01 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/mazeri
Koca, Ferhat,“el-Mahsûl”, Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi, (Erişim Tarihi 6 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/el-mahsul#7s8d6f87
Koca, Ferhat, , “el-Muhtasar”, Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi, (Erişim Tarihi 8 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/el-muhtasar--ibnul-hacib
Köksal, Asım Cüneyd- Dönmez, İbrahim Kâfi. “Usûl-i fıkıh”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi (Erişim Tarihi 18 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/usul-i-fikih
Mahlûf, Muhammed. Şeceretü'n-nuri'z-zekiyye fî tabakati'l-Malikiyye. nşr. ‘Ali ‘Ömer. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1328/2007.
Mâzerî. İzâhü’l-mahsûl min Burhân’il-usûl. nşr. ‘Ammâr et-Tâlibî.yy.: Dârü’l-Gārbi’l-İslâmî, ty..
Muhtâr, Muhammed. Medhâl ilâ usûli’l-fıkhi’l-mâlikî. nşr. Muhammed Şâzelî en-Neyfer. Rabât: Dâru İbn Hazm, 1436/2011.
Nas, Taha. “İcmâ Teorisi ve Bâkıllânî’nin Etkisi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 17, 30 (2014/2): 1-38.
Okur, Kâşif Hamdi. “Muhyiddîn İbnü’l-‘Arabî’nin Kıyâs ve İstihsâna Yaklaşımı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 7 (2007/4): 213-245.
Özel, Ahmet. “Bâcî”. Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. Erişim Tarihi 26 Mart 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/baci
Özen, Şükrü. “İbnü’l-Kassâr”.Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi. (Erişim Tarihi 19 Mart 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/ibnul-kassar
Pekcan, Ali. “Cüveynî’nin el-Varakât Adlı Eseri Üzerine Çeviri ve Değerlendirme”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 14 (2009), 329-352.
Rahûnî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Musa. Tuhfetü’l-mes’ûl fî şerhi Muhtasar Müntehes-sûl. nşr. el-Hadi b. Hüseyin Şübeyli. 4 Cilt. Dübey : Dârü’l-Buhusli’d-Dirasâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs, 2002/1422.
Selmânî, Beşşâr. İshâmâtü’l-imâmeyni el-Bâcî ve İbni’l-‘Arabî fî ‘usûli’l-fıkhbi’l-Endelüs. Cezâyir: Câmi‘atü Muhammed Bûdiyâf el-Mesîlâ, Yüksek Lisans Tezi, 1440/2019.
Şâtıbî, Ebû İshak İbrâhim b. Musa b. Muhammed el-Gırnati. el-Muvafakât. nşr. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasân Âlü Salmân. Huber : Dâru İbn Affan, 1997/1417.
Tilimsânî, Muhammed b. Ahmed. Miftâḥu’l-vüṣûl ilâ binâʾi’l-fürûʿ ʿale’l-uṣûl. nşr. M. Ali Ferkūs. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1998.
Türker, Ömer. “Bir Tümdengelim Olarak Şâhitle Gâibe İstidlâl Yöntemi ve Cüveynî’nin Bu Yönteme Yönelttiği Eleştiriler”. İslam Araştırmaları Dergisi. 18 (2007): 1-25.
Türkî, ‘Abdülmecîd. Münazarât beyne ‘usûli’-ş-şerîati’l-İslâmiyye beyne İbn Hazm ve’l-Bâcî. çev. ‘Abdüssabûr Şâhîn. Beyrût: 1986.
Yaşaroğlu, Kâmil, “İbn Asım, Ebû Bekir”, Türkiye Diyânet Vakfı Ansiklopedisi, (Erişim Tarihi 13 Nisan 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-asim-ebu-bekir