Tanzimat Sonrası Osmanlı Usûl Hukukundaki Gelişmeler

Osmanlı yargı teşkilatının gelişim çizgisi açısından diğer sosyal alanlara nazaran daha oturmuş bir yapıda olduğu söylenebilir. Uzun yıllar Osmanlı ve diğer İslâm toplumlarında yargılama görevini ifa eden kadıların önünde zengin İslâm Hukuku literatürü olmuştur. Ayrıca eğitim kurumlarından en fazla istifade edenler de hukukçular olmuştur. Adaletin dağıtılması ve bu konuda hassas olunmasına yönelik birçok emir ve yönlendirme İslâmi naslarda mevcuttur. Maddi hukuk kurallarının olaya uygulanışında usul hükümleri adaletin gerçekleşmesinde son derece yardımcı fonksiyon icra ederler. Yargılamanın seyrinde aksamanın olmaması, aleniyet, delillere ulaşma ve olaya düzgün tatbik edilmesi, yargılama düzeni, kayıt tutulması gibi usûli konularda karmaşık olmayan, sade yapısıyla, uzunca bir imparatorluk döneminde önemli görevler üstlenmiş olan Osmanlı kadılık müessesesi, zaman içerisinde çok tekamül geçirmiştir. Tanzimat öncesi yargı dışında sorumlulukları da olan kurumun verdiği kararlar, kadı sicillerinde kayıt altına alınmıştır. Bunların tamamı henüz tam olarak gün ışığına çıkmamış olmakla birlikte, Osmanlı genel sistemi içerisinde mutena bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Tanzimat sonrasında ise modernleşmeye batılılaşma penceresinden bakan toplum, yerli değerler üzerinden çalışma yapmak yerine, kendisinden önde olduğuna inandığı batılı devletlerin maddi ve usul hukuku kodlarını iktibas etmeyi tercih etmiştir. Bu dönemde farklı yargısal kurumlar ve bunlara ait usul hükümleri ile birlikte, temelde ikili ve ama özünde parçalı bir yapı oluşmuş ve bu durum Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuna kadar sürmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Tanzimat Dönemi, Yargılama, Adalet, Kanunlaştırma, Batılılaşma

PDF

___

Abadan, Y.( 2017), “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, 6. Basım,, s.57-89, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yay.
Ahmed Cevdet Paşa(1963), Tezâkir-i Cevdet, Yay. Cavit Baysun, Ankara.
Ahmed, N./Hasan, S.(1327), Usûl-i Muhâkeme-i Hukûkiyye Kanunu Şerhi, İstanbul.
Akgündüz, A.(2011), İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyâtı, Kamu Hukuku- Birinci Cild, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
Akman, A.(1985), 1917 Tarihli Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iye Kararnâmesi ve Tahlili, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜSBE, İstanbul.
Ali Haydar(1330), Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul, Hukuk Matbaası.
Aristakis, K.(1312) Cüzdân-ı Kavânîn-i Osmaniye, İstanbul.
Arminjon, P./Wolf, M.,(1951) Traité de Droit Comparé, Paris.
Atar, F., İslâm Adliye Teşkilatı Ortaya Çıkışı ve İşleyişi,., Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
Avcı, M.(2015), Türk Hukuk Tarihi Dersleri, 5. Baskı, Konya, Mimoza.
Aydın, M A.(2001) “Türkiye’nin Hukuki Modernleşmesi”, Moderleşme İslâm Dünyası ve Türkiye, Ed. Prof. Dr. Sabri Orman, İstanbul, Ensar Neş.
Aydın, M. A.(2017), Türk Hukuk Tarihi, 14. Baskı, İstanbul, Beta Yay.
Barkan, Ö.(1943), XV ve XVI Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar I, İstanbul.
Bayındır, A.(1986), İslâm Muhâkeme Hukuku (Osmanlı devri Uygulaması), İstanbul.
Belgesay, M. R.(1940), “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”, Tanzimat I, s.211-220, İstanbul.
Belgesay, M. R(1341-1343)., Mehakim-i Şer’iyenin İlgası ve Mehakimin Teşkilatına Ait Ahkam-ı Muaddel Kanun Şerhi, İstanbul.
Berki, A. H.(1962), İslâm’da Kaza ve Tevâbiî, Ankara.
Bilmen, Ö. N.(1967), Hukuk-i İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, İstanbul.
Bozkurt, G.(1996), Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Cerîde-i Adliye.
Cerîde-i İlmiye.
Cin, H./Akgündüz, A.(2011), Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Osmanlı Araştırmaları Vakfı. Düstûr, 1, 2 ve 3. Tertipler.
Ekinci, E./Şimşirgil,(2008) A., Ahmed Cevdet Paşa ve Mecelle, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
el-Buhârî, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (1315), Sahih, , c.I-VIII, Mısır, Mat. Âmire.
Durhan, İ.( 2008), “Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilâtındaki Gelişmeler”, EÜHFD, c. XII, sy. 3–4, s.55-111.
Engelhardt, Ed.(1328/1912), Türkiye ve Tanzimat (Çev. Ali Reşad), Devlet-i Osmâniyenin Tarihi Islâhâtı (1826-1882), İstanbul.
Eren, A. Cevat, “Tanzimat”, İA (MEB), XI, s.709-765.
Ergin, O. N.(1922), Mecelle-i Umûr-ı Belediye I, İstanbul.
Fendoğlu, H. T.(1996), İslâm ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı, İstanbul.
Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed(1318), el-Vecîz fi’l-Fıkhi’ş-Şafiî, Mısır.
Gedikli, F.,“Kaza”, DİA, XXV, s.117-119. Heyd, U.(1973), Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford, Edited by V. L. Ménage,Clarendon Press.
Islahi, A. A.(2000), İslâmic Law Concept and Codification, English Rendering S.A. Rauf, Lahore, İslâmic Publication Ltd.
İbn Âbidîn, M. E., (1412/1992), Reddü’l-Muhtar ala’d-Dürri’l-Muhtar, 2. Baskı, Darü’l-Fikir, Beyrut. İnalcık, H, “Mahkeme”, İA (MEB), VII, s.149-151.
İnalcık, H.(2017), “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümayunu”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, 6. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., s.89-111, Ankara.
Karâfî, Ş. A. b. İdris (1302), el-Fürûk, Tunus.
Karakoç, S.(1339/1341), Tahşiyeli Usûl-i Muhâkeme-i Şer’iye, İstanbul.
Karakoç, S.(2006), Külliyât-ı Kavânîn, Fihrist-i Tarihî, Yayına Haz. M. Akif Aydıi Fethi Gedikli, Mehmet Akman, Ekrem B. Ekinci, M. Macit Kenanoğlu, c.I-II, Ankara.
Karal, E.Z.(1983), Osmanlı Tarihi, Ankara.
Karaman, H.(1984), Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku 1, İstanbul, Ensar Neşriyat.
Karaman, H.(1975), İslâm Hukuk Tarihi, İrfan Yay., İstanbul.
Kâsânî, Alâüddîn Ebu Bekir (1327), Bedâi’u’-Sanâi, Mısır. Kaynar, R.(1985), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Bas., 2. Baskı, Ankara, (Türk Tarih Kurumu)
Kenanoğlu, M. M., “Nizâmiye Mahkemeleri”, DİA, XXXIII, s.185-188.
Keskioğlu, O.(1980), Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Ankara.
Mardin, E., “Kadı”, İA (MEB), VI, s.42-46.
Mardin, E.(1946), Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa, İstanbul.
Mâverdî, Ebu’l-Hasen (1909), el-Ahkâmü’s-Sultaniye, Mısır. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (Mecelle).
Merğınânî, B. (1920), el Hidâye, İstanbul. Mumcu, A.(1976), Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun, Ankara.
Mumcu, A./Üçok, C., Türk Hukuk Tarihi, Gözden Geçirilmiş 7. Baskı, Ankara, (1993)
Nagy, Gy. K.(1997), “Kadı”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s.375.
Nagy, Gy. K.(1997), “Kadıaskar”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s.375-376.
Okumuş E.(2017), Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat, 3. Baskı, İstanbul.
Ortaylı, İ.(1994), Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitapevi, Ankara.
Ömer Hilmi, (1301), Mi’yâr-ı Adalet, İstanbul.
Özçelik, A. S.(1983), Anayasa Hukuku Dersleri, İstanbul.
Öztürk, O.(1973), Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İstanbul.
Rubin, A.(2011), Ottoman Nizamiye Courts, Law and Modernity, Palgrave Macmillan, New York.
Sarı A.(2016), “Osmanlı Hukuku ve Adliye Teşkilatı”, Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı, Ed.Tufan Gündüz, 4.Baskı,., Ankara, s.345-372, Grafiker Yay.
Schatch, J., “Mahkeme”, İA (MEB), VII, s.146-149.
Serahsî, E. B. Ş. (1324), el-Mebsût, Mısır.
Sofu, M.(1322), Ta’yin-i Merci, İstanbul.
Takvim-i Vekâyi’(Osmanlı Devleti’nin ilk Resmi Gazetesi)
Taner, T.(1940), “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, s.221-232, İstanbul.
Tekin, N.(2016), 228 Numaralı Urfa Şer’iye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H.1288-1289 \M.1871-1872), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa.
Tyan, E.(1997), “Kadı”, The Encyclopaedia of İslâm, New Edition, E. J. Brill Ledien, vol: IV, s.373-374.
Uzunçarşılı, İ H.(1965), Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1965.
Üçok, C.(1960), Türk Hukuk Tarihi Dersleri, Ankara, Ajans Türk Matbaası.
Üçok, C./Mumcu, A./Bozkurt, G.(2016), Türk Hukuk Tarihi, 18. Baskı, Ankara, Turhan Kitapevi.
Velidedeoğlu, H. V.(1973), “İslâm Ülkelerinde Kanunlaştırma Hareketleri ve Bunun Batı Hukuk Sistemleriyle İlişkileri”, Prof. Dr. K. Fikret Arık’a Armağan, s.545-590, Ankara. (Kanunlaştırma)
Velidedeoğlu, H. V.(1940), “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, s.139-209, İstanbul.
ez-Zuhaylî, M.(1402-1982), et-Tanzîmü’l-Kazâî fi’l-Fıkhi’l-İslâmî ve Tatbikuhu fi’l-Memleketi’l-Arabiyye es-Suûdiyye, Dârü’l-Fikir, Dımaşk. (et-Tanzîmü’l-Kazâî)