Sadruşşeria ve İbnü’l-Hümâm’a göre Cüz’î İrâdenin Yaratmanın Konusu Olup-Olmadığı Meselesi

Cüz’î irâde ve kulların fiillerinin yaratılışı kader inancıyla bağlantılı iki konudur. Günümüzde tartışma götürmeyecek kadar açık şekilde insanda irâdenin var olduğu kabul edilmektedir. İnsanda meydana gelen irâde ve fiilin oluşum basamakları hakkındaki ihtilâf ise çözülecek gibi gözükmemektedir. Mâtürîdîlerin insana fiillerinde bir hürriyet alanı tanıma amacıyla ortaya koydukları, cüz’î irâde ve fiillerde yaratılmamış veya yaratmaya konu olmayan bir unsurun bulunduğu şeklindeki açılımları ise bazen tam anlaşılamamıştır. Bu türden yanlış anlaşılmalar söz konusu olduğunda Hanefî-Mâtürîdî kelamcılarından Sadruşşerîa ve İbnü’l-Hümâm’ın ismi geçmektedir. Her iki kelâmcı da Hanefî-Mâtürîdî ekolünde derin izler bırakan önemli şahsiyetlerdendir. Ortaya koydukları özgün fikirleriyle kendilerinden sonra gelen pek çok âlimi etkilemişlerdir. Buna rağmen gerek Sadruşşerîa gerekse İbnü’l-Hümâm insana fiillerinin yaratıcısı gözüyle bakmadıkları halde sanki Allah’ın mutlak yaratıcılığına halel getirmişler gibi bir ithamla karşı karşıya bulunmaktadırlar. Bu sebeple Sadruşşerîa’nın herhangi bir fiilin oluşumuyla ilgili ortaya koyduğu “Dört Mukaddime” ile İbnü’l-Hümâm’ın “Azm-i Musammemin İcadı” ve “Cüz’î İrâdenin Tahsisi” hakkındaki düşüncelerinin ortaya konulması büyük önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Sadruşşeria, İbnü’l-Hümâm, Yaratma, Cebr, İhtiyâr, Cüz’î irâde

The Question of whether Partial Will is Subject to God’s Creation according to Sadr al-Sharī‘a and Ibn al-Humām

Partial/particular will (al-irādah al-juz’iyyah) and the creation of human acts are two issues related to the predestination belief. Nowadays, it is unarguably accepted that humans have volition. However, the controversy over the formation steps of human will and act does not seem to be settled. Māturīdīs’ approach, taken with the intent to allow some space for freedom for humans in their actions and based on the partial will and postulation that there is a part in human actions that are not created nor subject to creation, could not be understood at times. When it comes to misunderstandings of this kind, Sadr al-Sharī‘a and Ibn al-Humām, who are among the Hanafī-Māturīdī kalam scholars, are mentioned. Both mutakallims are some of the eminent figures who left their marks on the Hanafī-Māturīdī school. They affected a significant number of scholars coming after them by the authentic ideas they presented. However, even though neither Sadr al-Sharī‘a nor Ibn al-Humām did regard humans as creators of their own actions, they are confronted with an accusation as if they vitiated the fact that God is the Absolute Creator. Therefore, it is of grave importance to reveal Sadr al-Sharī‘a’s ideas, which are represented in his “Four Premises” concerning the formation of an act and Ibn Humām’s thoughts put forward in his “Ījādu al-‘Azm al-Musammamah” and “Takhsīsu Irādah al-Juz’iyyah.”

Keywords:

Kalām, Sadr al-Sharī‘a, Ibn al-Humām, Creation, Jabr (Compulsion), Ihktiyār (Choice), al-Irādah al-juz’iyyah (Partial Will),

PDF

___

Aydın, Ali Arslan. İslam İnançları ve Felsefesi. İstanbul: Çağrı Yayınları, 6. Basım, 1980.
Bâkıllânî, Ebû Bekir. Temhîd. Thk. Richard McCarty. Beyrut: Mektebetü’ş-Şarkiyye, 1957.
Bekdemir, Sezayi. Orta Asya’da Hanefiliğin Gelişimi Sadruşşerîa Ubeydullah b. Mes‘ud. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2017.
Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-İrşâd. Trc. Adnan Bülent Baloğlu v.dğr. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2. Basım, 2012.
Çağrıcı, Mustafa. “Azim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/328. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Duğyem Semih. Mevsû‘atü muṣṭalaḥâti ‘ilmi’l-kelâmi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1998.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünen. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1988.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. el-İbâne ‘an uṣûli’d-diyâne. Thk. Fevkiye Hüseyin Mahmud. Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1977.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen. Maḳâlâtü’l-İslâmiyyîn ve iḫtilâfü’l-muṣallîn. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1995.
Gölcük, Şerafeddin-Toprak, Süleyman. Kelam. Konya: Tekin Kitabevi, 9. Basım, 2016.
Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirîn Dönemi Mâtürîdî Kelâmında İrâdenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-İrâdeti’l-Cüz’iyye’sinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İsam İslam Araştırmaları Dergisi, 41 (2019), 85-129.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasen. Mücerredü maḳâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Ḥasen el-Eş‘arî. Thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1987.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn. el-Müsâyere. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1979.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn. İ‘râbü ḳavlihi ṣallaḥu ‘aleyhi ve sellem: Kelimetân ḫafîfetân ‘ale’l-lisân. Thk. Kahtân Abdurrahmân ed-Dûrî. Beyrut: Kitap-Nâşirûn, 2. Basım, 2011.
Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî. Şerḥu’l-‘uṣûli’l-ḫamse. Ta‘lîk. Ahmed b. el-Hüseyin Mânkdîm. Thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 2. Basım, 2010.
Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî, el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-‘adl. Thk. Hıdır Muhammed Nebhâ. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
Kadı Abdülcebbâr, Ahmed b. Halil Hemedânî, el-Mecmû’ fî’l-muḥîṭ bi’t-teklîf. Cem: Ebû Muhammed el-Hasen Metteveyh. Thk. Jean Jozef Houben - Daniel Gimaret - Jan Peters. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdillah. Keşfü’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Haz. Şerafettin Yaltkaya-Rifat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
Koca, Ferhat. “İbnü’l-Hümâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/87-90. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlakîliği Meselesi -Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş-”. İsam İslam Araştırmaları Dergisi, 28 (2012), 1-43.
Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 14/27 (2016), 101-132.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-tevḥîd. Thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2017.
Mehmed Seyyid. Usulü Fıkıh Medhal. Haz. Mümin Çevik. İstanbul: Üçdal Neşriyat ts.
Mustafa Sabri. Mevḳifü’l-beşer taḥte sulṭâni’l-ḳader. Kahire: Matbaatü’s-Selefiyye, 1933.
Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî ‘uṣûli’d-dîn. Thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2003-2004.
Oğuz, Muhammed İhsan. Mufassal Kitabü’l-Kazâ ve’l-Kader İrâde, İhtiyâr, Istitâat-ı Beşer. İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1969.
Özen, Şükrü. “Sadruşşerîa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/427-431. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Sâbûnî, Nûreddin. el-Bidâye min’el-kifâye fi’l-hidâye fî uṣûli’d-dîn. Thk. Fethullah Huleyf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1969.
Sadruşşerîa, ‘Ubeydullah b. Mes‘ûd-Taftâzânî, Sadeddin Mes‘ûd. et-Tavżîh mea’t-telvîḥ li metnit’t-tenkîḥ fî ‘usûli’l-fiḳh şerḥuḥu’t- telvîḥ li’l-imâm Sa‘düddîn Mes‘ûd et-Taftâzânî ve’t-tenkîḥu mea şerḥuḥu’l-müsemmâ bi’t-tavżîḥ li’l-imâm Sadrüşşerîa ‘Ubeydullah b. Mes‘ûd el-Ḥanefî (et-Tenkîḥ, et-Tavżîḥ, et-Telvîḥ). Thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 2 Cilt. Arambagh-Karaçi: Kadîmî Kütübhâne, ts.
Süyûtî, Celâleddin. Buġyetü’l-vuʿât fî ṭabaḳâti’l-lüġaviyyîn ve’n-nuḥât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Îsâ Bâbî el-Halebî ve Şürekâh, 1964-1965.
Şafak, Ali. “Kasıt”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/559-561. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
Şehristânî, Abdülkerim. el-Milel ve’n-niḥal. Thk. Emîr Ali Mehennâ-Ali Hasen Fâûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 6. Basım, 1997.
Taftâzânî, Sa‘deddin Mesud b. Ömer. Şerḥu’l-aḳāid. Thk. Abdüsselam b. Abdulhâdî Şennâr. Beyrut: Dâru’l-Beyrûtî, 2007.
Topaloğlu, Bekir. Allah İnancı. İstanbul: İsam Yayınları, 2006.
Topçu, Nurettin. Psikoloji. Haz. Ezel Erverdi-İsmail Kara. İstanbul: Dergah Yayınları, 3. Basım, 2010.
Uçkaç, Abdulkadir. Lutfu’l-Allâm fî Akâidi’l-İslam (Ehl-i Sünnet Akâidi). Malatya: Teknik Ofset, 2007.
Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. Mâtürîdî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım, 1997.
Yeprem, M. Saim. İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî. İstanbul: İfav Yayınları, 3. Basım, 1997.
Yüksel, Emrullah. Sistematik Kelam. İstanbul: İz Yayıncılık, 5. Basım, 2015.