Ehl-i Sünnet Kelâmcılarının Eleştirileri Bağlamında İsmâilî-Bâtınî Düşüncede Melek İnancı

İsmâilî/Bâtınî hareket ilk dönem Ehl-i sünnet kelam okulları tarafından değişik konularda eleştirilmiştir. Bu eleştiri noktalarından birisi de diğer inanç esaslarıyla da bağlantılı olan melek konusudur. Ancak melek konusu doğrudan bir eleştiri konusu olmayıp, daha çok bağlantılı olduğu nübüvvet ve meâd konularıyla irtibatlı olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda nübüvvet ve meâd konularındaki düşüncelerinden dolayı İsmâilî/Bâtınî öğreti, özellikle bir kısım Eş’arî kelamcıları tarafından melekleri inkâr ettiği ithamına maruz kalmıştır. Hanefî-Mâtürîdî kelâmcıları ise aynı hususlarda eleştirilerde bulunmakla birlikte böyle bir itham içerisine girmezler. Öte yandan onların söz konusu görüşlerinin kaynağı olarak filozofların gösterilmesi de, bu eleştirilerin haklılık payını arttırmıştır. Bu çalışmada ilgili tarafların iddia ve ithamlarına değinildikten sonra, melek konusu nübüvvet ve meâd konularıyla irtibatlı olarak İsmâilî/Bâtınî öğreti açısından değerlendirilecektir. Bu yapılırken kendi eserlerine başvurulacaktır. Bunun sonucunda ise Ehl-i sünnet kelamcılarının eleştirileriyle İsmâilî/Bâtınî öğretinin melek konusundaki görüşleri karşılaştırılacaktır. Ayrıca ilgili düşünce okulları tarafından ortaya çıkan farklı melek anlayışlarının anlam ve önemine sonuçları açısından değinilecektir.

Anahtar Kelimeler:

İsmâilî/Bâtınîyye, Melek, Nübüvvet, Meâd, Tenâsüh

Doctrine of Angels in Ismāilī-Bātinī Thought in the Context of the Criticisms of Ahl al-Sunnah Kalam Scholars

The Ismāilī/Bātinī movement was criticized by early Ahl al-Sunnah kalam schools on different matters, one of which is the angel belief that is also related to other principles of faith. However, the issue of angels was not a direct subject of criticism; instead, it was mostly discussed in connection with related matters such as prophethood and the afterlife. On that note, the Ismāilī/Bātinī teaching, due to their views on prophethood and the afterlife, was accused of denying angels by some Ash‘arī mutakallims. While Hanafī-Māturīdī kalam scholars found faults with the same points, they did not make such an accusation. Moreover, pointing out as the source of the opinions above to philosophers increased the merit of these criticisms. In the present study, after alluding to the claims and the accusations of the parties concerned, the matter of angels will be discussed in relation to prophethood and the afterlife from the viewpoint of the Ismāilī/Bātinī teaching. While doing so, their own works will be consulted. Subsequently, the criticisms of Ahl al-Sunnah will be compared with the views of the Ismāilī/Bātinī doctrine concerning the issue of angels. Also, the significance and value of different viewpoints put forward by the related schools of thought will be presented in terms of the consequences of those views.

Keywords:

Ismāilī/Bātinīyyah, Angel, Prophethood, The Afterlife, Resurrection,

PDF

___

Abdân, Dâî’l-Karmatî. Kitâb-u şecereti’l-yakîn. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedide, 1042/1982.
Aslan, Ali. Bâkıllânî’nin Keşfü Esrâri’l-Bâtıniyye Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
Avcu, Ali. Horasan-Mâverâünnehir’de İsmailîlik. İstanbul: Marmara Akademi Yayınları, 2018.
Bağdâdî, Abdulkâhir el-. el-Fark beyne’l-fırak. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
Cu‘fî, Mufaddal b. Ömer el-. Kitâbü’l-Hefti’ş-şerîf. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1977.
Deylemî, Muhammed b. Hasan ed-. Beyânü mezhebi’l-Bâtıniyye ve bütlânihi. nşr. Rudolf Strothmann. Riyad: Mektebetü’l-Maʿârif, ts.
Eş’arî, Ebü’l-Hasen el-. Makâlâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk Helmut Ritter. Wiesbaden: Fıranz Şitayz, 1980.
Fatiş, Emrullah. Güncel İnanç Problemleri Ve Analitik Çözümler. Konya: Eğitim Kitabevi Yayınları, 2016.
Fatiş, Emrullah. “Şia’nın İmametle Şekillenen İnanç Esasları”. Bilimname Düşünce Platformu Dergisi 23/ 2 (2012), 91-93.
Daftary, Farhad. “Gazzâlî ve İsmâiliyye”. çev. Naim Döner. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 8/1 (Nisan 2016), 526-544.
Gâlib, Mustafa. Târihu’d-da’veti’l-İsmâiliyye. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1965.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed el-. Fedâihu’l-Bâtıniyye. thk. Ahmed Bedevî. Küveyt: Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1964.
Hâmidî, İbrahim b. Hüseyin el-. Kenzü’l-veled. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1416/1996.
Hatîb, Muhammed Ahmed el-. Hareketü’l-Bâtıniyye fî âlemi’l-İslâmî. Ürdün: Mektebetü’l-Aksa, 1406/1986.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn. Minhâcü’s-sünneti’n-nebeviyye. thk. Muhammed Reşad Salim. 9 cilt. Riyad: Camiatü Suudi’l-İslami, 1406/1986.
İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/190-194. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
İlhan, Avni. “Fedâihu’l-Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/291-292. Ankara: TDV Yayınları, 1995.
İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer el-. et-Tabsîru fi’d-dîn ve temyîzu fırkati’n-nâciye ani’lfırakı’l-hâlikîn. thk. Kemal Yusuf Hut. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
Kirmânî, Ebü’l-Hasen Hamîdüddîn el-. Râḥatü’l-ʿaḳl. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1983.
Kirmânî, Ebü’l-Hasen Hamîdüddîn el-. el-Aḳvâlü’ẕ-ẕehebiyye. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Daru’l-Mahyu, 1977.
Kirmânî, Ebü’l-Hasen Hamîdüddîn el-. Mecmûʿatü resâʾili’l-Kirmânî. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Müessesetü Camiatu Dirâsât, 1407/1987.
Kummî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillâh el-. Kitâbu’l-Maḳālât ve’l-fıraḳ. thk. Muhammed Cevad Meşkur. Tahran: Matbûât-ı Haydârî, 1321.
Mahfûzî, Ali b. Hanzala el-. “Dıyâu’l-hulûm ve misbâhu’l-ulûm”. Hamsü resâili İsmâiliyye. thk. Arif Tamir. Suriye: Dâru’l-Ensaf, 1375/1956.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr el-. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. nşr. Bekir Topaloğlu. 18 cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2007.
Mervezî, Ebû Muîn Nâsır b. Hüsrev b. Hâris el-Kubâdiyânî el-. Dostlar Sofrası (Hânü’l-İhvân). trc. Mehmet Kanar. İstanbul: Şule Yayınları, 2015.
Özervarlı, M. Sait. “Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/40-42. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
Öztürk, Mustafa. Kur’ân ve Aşırı Yorum. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
Râzî, Ebû Hâtim er-. A’lâmu’n-nübüvve. Beyrut: Dâru’s-Sâkî, 2003.
Râzî, Ebû Hâtim er-. Kitâbu’l-Islâh. thk. Mehdi Muhakkık. Tahran: Mutalaâtü’l- İslâmî, 1383.
Râzî, Ebû Hâtim. Kitâbu’z-Zîne. thk. Said Ganimi. 2 cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l- Cümel, 2015.
Sâbûnî, Nûreddin es-, el-Bidâye fî usûli’d-dîn. nşr. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
Saffâr, Ebû İshâk İbrâhim ez-Zâhid es-. Telḫîṣü’l-edille li-ḳavâʿidi’t-tevḥîd. nşr. Angelika Brodersen. 2 Cilt. Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almânî li-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 1432/2011.
Sicistânî, Ebû Ya‘kūb İshâk b. Ahmed es-. İsbâtü’n-nübüvve. thk. Arif Tamir. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
Sicistânî, Ebû Ya‘kūb İshâk b. Ahmed es-. “Tuhfetü’l-müstecîbîn”. Hamsü Resâili İsmâiliyye. thk. Arif Tamir. Suriye: Daru’l-Ensâf, 1375/1956.
Sicistânî, Ebû Ya‘kūb İshâk b. Ahmed es-. Kitâbü’l-mekâlîdü’l-melekûtiyye. nşr. İsmail K. Poonwala. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1432/2011.
Sicistânî, Ebû Ya‘kūb İshâk b. Ahmed es-. Kitâbu’l-İftihâr. thk. İsmail K. Poonawala. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2000.
Velîd, Ali b. Muhammed el-. Tâcü’l-ʿakāʾid ve maʿdinü’l-fevâʾid. thk. Arif Tamir. Beyrut: Müessesetü İzeddin, 1403/1982.
Velid, Ali bin Muhammed el-. Dâmiğu’l-bâtıl ve hatfu’l-munâdil. thk. Mustafa Galib. 2. cilt. Beyrut: Müessesetü İzziddîn, 1982.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Cebrâil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/202-204. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
Yemen, Ca‘fer b. Mansûr el-. Kitâbu’l-keşf. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 1404/1984.
Yemen, Ca‘fer b. Mansûr el-. Serâir ve esrâru’n-nutekâ. thk. Mustafa Galib. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, ts.