ERKEN DÖNEM İSLAM TOPLUMUNDA MEVCUT SOSYO-KÜLTÜREL VE DİNİ BAZI DUYARLILIKLARIN SANATA YANSIMALARI

Erken dönem İslam toplumunda gördüğümüz güçlü kabilecilik anlayışı ile birleşen din kaynaklı mahremiyet anlayışı, kentsel dokunun yapısal unsurlarından olan mahalle, yol ve ev düzenini etkilemiştir. Mahallelerin tanzim ve tasarımında kabile ayrımına bağlı kalınmış, şehir içi yol düzeni ile ev formunda kabile taassubu ve mahremiyet anlayışı dikkate alınmıştır. Yine erken dönem İslam toplumunda dini ve siyasi otoritenin tek elde toplandığı yönetim anlayışı, İslam kent dokusunun iki önemli unsuru cami ile darü’l-imaranın bir arada konumlanmasını sağlamıştır. Bunun yanında, kökleri İslam öncesine uzanan Arap hayat tarzının göçebelik ve çöl kültürüne ait belirgin bazı özellikleri de, çölde kurulmuş saraylar ve bu sarayların tezyinatında görülen av sahneleri şeklinde sanat alanında yansıma bulmuştur

Anahtar Kelimeler:

İslam toplumu, sanat, kültür, şehir, şehirleşme

The Effects of Some Socio-Cultural and Religious Sensitivnesses on Art in the Early Muslim Community

The mentality of privacy combining with strong tribal structure in the early period Islamic community had influnce upon the regulation of quarters, roads and houses which were the structural elements of urban system. Tribal separation was considered while organizing the quarters. Likewise tribal fanaticism and privacy mentality were taken into consideration while constructing the city roads and houses. Again, the form of goverment in which religious and political authority were held in one hand gave birth to the practice which mosque and dar al-imara (government building) were constructed side by side. Beside this, some nomadic and desert culture specialities of Arabian life sytle whose roots went back to the pre-Islamic time influenced upon the palaces in the deserts and the adornments on them

Keywords:

Muslim Community, art, culture, city, urbanization,

PDF

___

» Abu-Lughod, J. L., “What is Islamic About a City? Some Comparative Reflections”,Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on Urbanism in İslam,Tokyo 1989.
» Akarca, A., Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgileri-I Şehir ve Savunması, Ankara 1972.
» Aycan, İ. -İ.Sarıçam, Emeviler, Ankara 1993.
» Aycan, İ., “B.Musiki”, Komisyon, Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara 2003.
» Bayhan, İ. H., Şehir Planlaması, İstanbul 1969.
» Beksaç, A.E., “F. Sanat/Emeviler”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1995.
» Belazuri, Ahmed b. Yahya, Fütûhu’l-Büldân, (Çev. M. Fayda), İstanbul 1982.
» Berardi, “Espace et Ville en Pays d’Islam” , L’Espace Social de La Ville Arabe , ed. D. Chevallier, Paris 1979.
» Berardi, “Signification du Plan Ancien de la Villle Arabe”, La Ville Arabe Dans l’Islam , ed. D.Chevallier-A.Bouhdiba, Tunis 1982.
» Can, Y.-R.Gün, “Erken Dönem İslam Sanatında Dış Tesirler”, İslamiyat, 2004, C.7, S.2, s. 115-119;
» Can, Y., “Cuma Mescidi-Darü’l-İmara İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1996, Sayı 8, s. 128
» Can, Y., “İlk İslam Mescidlerine Genel Bir Bakış”, Diyanet İlmi Dergi, C. 31, S. 4, Ankara 1995, s. 93-102
» Can, Y., İslam Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara 1995, s.18-19, 21
» Can, Y., İslamın Kutsal Mabetleri, Samsun 1999.
» Can, Y., Kur’an’ın Penceresinden Vahiy-Arkeoloji ve Sanat İlişkisi Üzerine Bir Deneme, Samsun 1996.
» Cezar, M., Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul 1977.
» Chevallier, D., “Sang des Villes, Sang des Peuples”, La Ville Arabe Dans l’Islam, ed., D. Chevallier-A. Bouhdiba, Tunis, 1982.
» Creswell, A. C., Early Muslim Architecture Umayyads, Vol. I, Oxford 1969.
» Çağatay, N., İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliyye Çağı, Ankara. 1982.
» Çağrıcı, M.,“VI. İslamdan Önce Araplarda Din/Arap”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, C.3, s.316-321
» Çam, N., “İslam’da Bazı Fıkhi Meselelerin ve Mezheblerin Türk Cami Mimarisine Tesiri”, Vakıflar Dergisi, 1988, Sayı 20, s.377-378.
» Çam, N., İslamda Sanat Resim ve Mimari, Ankara 1994.
» Çelebi, A., İslamda Eğitim Öğretim Tarihi, (çev. A.Yardım), İstanbul 1976.
» Çetin, N. M., “IV.Edebiyat/Arap”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, C.3, s.286-291.
» Daunton, M. J., ”The Social Meaning of Space: The City in the West and Islam”, Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo 1989.
» Demiriz, Y., “Erken İslam Sanatı”, http://www.istanbul.edu.tr/ Bolumler/guzelsanat/ islamsa- nati.htm.
» Dhina, A., Cites Musulmanes d’Orient et d’Occident, Alger 1986.
» Djait, F., Al-Kufa, Paris 1986.
» Egli, E., Şehirciliğin ve Memleket Planlamasının Esasları, Ankara 1957, s.200
» el-Haslul, “Arap-İslam Şehirlerinin Fiziksel Çevresinin Dönüşümünde Dinsel Kuralların Rolü”, İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı, Bildiriler, İstanbul 1985.
» Erkoçoğlu, F., “3.İmar Faaliyetleri” Komisyon, Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara 2003.
» Ezrakî, Ebu’l-Velid Muhammed, Kâbe ve Mekke Tarihi, (çev. Y.V. Yavuz), İstanbul 1980.
» Fayda, M., “Bedevî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992, C.5, s. 313.
» Gabriel, A., Bahgat Bey, Les Fouilles d’al-Foustat, Paris 1921.
» Gaube, H., İranian Cities, New York 1979.
» Goş, K., “İslam Şehrinin Yeniden Planlanması”, İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı, Bildiriler, İstanbul 1985.
» Grabar, O., İslam Sanatının Oluşumu, (çev. N. Yavuz), İstanbul 1988.
» Grunebaum, E., “The Structue of the Muslim Town”, Islam, Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition, 1955.
» Hakim, B. S., Arabic-Islamic Cities : Building and Planning Principles, London 1986.
» Hasan, H. İ., Siyasî-Dini-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi, (çev. İ. Yiğit ve S. Gümüş) İstanbul 1985.
» Hassan, R., “The Nature of Islamic Urbanization: a Historical Perspective”, Ekistics, 1971.
» Hidenobu, J., “Microcosm of the Family Around, The Courtyard” ,Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo 1989.
» Hitti, K., Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, (çev. S. Tuğ), İstanbul 1980.
» İbn Hişam, Abdülmelik b.Hişam, Siret-i İbn-i Hişam Tercemesi (çev. H. Ege), İstanbul 1985.
» İbn Sad, Muhammed b. Sad, et-Tabakâtü’l-Kübrâ, Beyrut,Tarihsiz.
» İbnü’l-Esir, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, İslam Tarihi, (Çev. A. Ağırakça-A. Özaydın ve Diğer- leri), İstanbul 1985.
» İpşiroğlu, M. Ş., İslamda Resim, İstanbul 1973.
» İsmail, A.A., “Bölgesel Denge ve İç Oluşum Bakımından Arap ve İslam Kenti”, İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı, Bildiriler, İstanbul 1985.
» Jomier, J., “Al-Fustat”, Encyclopedie de l’Islam, Paris 1977.
» Karaman, H., Günlük Hayatımızda Helaller ve Haramlar, İstanbul 1979.
» Kardavi, Yusuf, İslam’da Helal ve Haram, (çev. M. Varlı), İstanbul 1974.
» Kavakçı, Y. Z., Hisbe Teşkilatı, Ankara 1975.
» Keskioğlu, O., “İslamda Tasvir ve Minyatürler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1961, C.IX, s.11-23.
» Komisyon, TDV İlmihal, İstanbul 1998.
» Kuban, D., Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul 1995.
» Kubiak, B., Al-Fustat, Cairo 1987.
» Levy, R., “Muhtesip”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1979, C. 8, s. 532-533
» Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, (çev.H.D.Yıldız), İstanbul 1979.
» M. Hamidullah, İslam Peygamberi, (çev. S. Tuğ), İstanbul 1980.
» M. Hamidullah, İslam Müesseselerine Giriş, (çev. İ.S.Sırma), İstanbul 1981.
» M. Sabri Efendi, Meseleler, İstanbul 1978.
» Makrizi, Ahmed b. Ali, Kitabü’l-Mevaiz ve’l-İtibar bi Zikri’l-Hitati ve’l-Asar, Beyrut Tarihsiz.
» Marçais, G., “L’Islamisme et La Vie Urbaine”, aynı yazara ait, Articles et Conférences, içinde, Paris 1961.
» Marçais, G., “L’Urbanisme Musulman”, aynı yazara ait, Melanges d’Histoire et Archeologie de l’Occident Musulman, Alger 1957.
» Marçais, G., “La Conception des Villes Dans l’ Islam”, Revue d’Alger, 1945.
» Mesudi, Ebu’l-Hasan Ali b.Hüseyin, Mürûcu’z-Zeheb, Kahire 1964.
» Özaydın, A., “VII. İslam’dan Önce Araplarda Sosyal ve İktisadî Hayat/Arap”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, C.3, s. 321-323.
» Pauty, E., “Villes Spontanées et Villes Créees, en Islam”, Annales de l’Institut d’Etudes Orientales, 1951.
» Pedersen, J., “Mescid”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul. 1993, C. 8, s. 24
» Raitcheuitch, M., Le Caire, Caire 1971.
» Raymond, Grandes Villes d’Arabes a l’Epoque Ottomane, Paris 1985.
» Reitemeyer, Die Stadtegründungen der Araber im Islam, Munich 1912.
» Reitemeyer, E., Die Stadtegründungen der Araber im Islam, Munich 1912.
» Salih Ahmed el-Ali, Hıtatü’l-Basra ve Mıntıkatüha, Bağdat 1986.
» Samhudi, Nureddin Ali b. Abdullah, Hülasatü’l-Vefa, Medine H. 1285.
» Sauvaget, J., La Mosquée Omeyyade de Medine, Paris 1957.
» Söylemez, M., Bedevîlikten Hadariliğe Kûfe, Ankara 2001.
» Stern, S. M., “The Constitution of the Islamic City”, The Islamic City, ed., A. H. Hourani-S. M. Stern, Oxford 1970.
» Stewig, R., İstanbulda Çıkmaz Sokak ve Gecekondu Meselesi, (çev. R.Turfan-M.Ş.Yazman) , İstanbul 1966.
» Taberî, Muhammed b. Cerir, Tarihu’l-Ümem ve’l-Muluk, Beyrut 1987.
» Üçok, Bahriye, İslam Tarihi Emeviler-Abbasiler, Ankara 1979.
» Vaglieri, L.V., “Raşid Halifeler ve Emevi Halifeleri” (çev. İ. Kutluer) İslam Tarihi, ed. P.M. Holt- B.Lewis-A.K.S. Lambton, İstanbul, 1997.
» Wirth, E., “Villes İslamiques, Villes Arabes, Villes Orientales ? Une Problematique Face au Changement”, La Ville Arabe Dans l’Islam, ed., D. Chevallier-A. Bouhdiba, Tunis 1982.
» Yagi, K. -H. Talai, “Integrated Spatial Systems of Urban Dwellings İn Islamic Old Cities”, Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo 1989.
» Yakut el-Hamevî, Şihabuddin Yakut b. Abdullah, Mu’cemü’l-Buldân, Beyrut 1957.
» Yasufumi, K.,“Street Networks and Open Space in Islamic Cities” ,Urbanism in Islam, The Proceedings of the International Conference on Urbanism in Islam, Tokyo 1989.
» Yazıcı, T., “V.Sanat/Arap”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991.
» Yetkin, S.K., İslam Mimarisi, Ankara 1965.
» Yurdaydın, H.G., İslam Tarihi Dersleri, Ankara 1982.
» Yüksel, A.T., İslamın İlk Döneminde Ticari Hayat, İstanbul 1999.
» Zebidi, Zeynüddin Ahmed b. Ahmed, Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi, (Çev. A. Naim-K. Miras) Ankara 1980.
» Zuhayli, İslam Fıkıh Ansiklopedisi, (çev. Komisyon), İstanbul 1994. ERKEN DÖNEM İSLÂM MİMARİSİNDE YABANCI USTA İLE DEVŞİRME VE YABANCI MALZEME KULLANIMI Doç.Dr. Yılmaz CAN, Yrd.Doç.Dr. Recep GÜN Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
» Akarca, A., Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgileri-I Şehir ve Savunması, Ankara 1972.
» Akkuş, M., “La Grande Mosquée de Medine”, Mélanges Maspero III, Paris 1962.
» Ali, Sâlih Ahmed, “Hıtatu’l-Basra”, Sumer, 1952, VIII, s. 66.
» Aycan, İ., “B. Musiki”, İ. Aycan ve Diğerleri, Emeviler Dönemi Bilim Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara 2003. → →
malılar, Bizanslılar manasına, daha sonraları da Anadolu’nun bir bölümü ya da tamamı için kulla- nılmıştır.
» Bayhan, İ. H., Şehir Planlaması, İstanbul 1969.
» Beksaç, A.E., “F. Sanat/Emeviler”, DİA, İstanbul 1995, C.11, s. 106.
» Belâzurî, Ahmed b. Îsa b. Cafer, Futûhu’l-Buldân(çev. Mustafa Fayda), Ankara 1987.
» Can, Y., İslâm Şehirlerinin Fiziki Yapısı, Ankara 1995.
» Creswell, K. A. C., Early Muslim Architecture Umayyads, Oxford 1969.
» Creswell, K.A.C., A Short Account of Early Muslim Architecture, Middlesex 1958.
» Çağatay, N., İslâm Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliyye Çağı, Ankara 1982.
» Çam, N., İslâmda Sanat Resim ve Mimari, Ankara 1994.
» Demiriz, Y., “Erken İslam Sanatı”,
http:// www.istanbul.edu.tr. Bolumler/guzelsanat/islamsanati.html, s.2.
» Diez, E., “Mışatta” İA, İstanbul 1970, C. VIII, s. 434.
» Diyarbekrî, Hüseyn b. Muhammed, Târîhu’l-Hamîs, Kahire 1302.
» Djait, H., Al-Kufa, Paris 1986.
» Elisséeff, N., “Dımashk” Eİ, Paris 1977, Tome II, s. 288.
» Erkoçoğlu, F., “C. İmar Faaliyetleri” İ. Aycan ve Diğerleri, Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara 2003.
» Eyice, S. “II. Mimari Tarihi/ Cami”, D İA , İstanbul 1993, C. VII, s. 59.
» Ezrakî, Ebu’l-Velîd Muhammed, Kabe ve Mekke Tarihi, (çev. Y.V. Yavuz), İstanbul 1980.
» Fehervari, G., “Sanat ve Mimari” (çev. İ. Pamuk-E. Pamuk), İslam Tarihi, İstanbul 1997.
» Gaube, H., Iranian Cities, New York 1979.
» Grabar, O., İslâm Sanatının Oluşumu, (çev. N. Yavuz), İstanbul 1988.
» Hasan, H.İ., Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi (çev. İ.Yiğit-S.Gümüş), İstanbul 1985.
» Hitti, P. K., Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, (çev. S. Tuğ), İstanbul 1980.
» İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasen, Târîhu Medîneti Dımeşk, Beyrut 1995.
» İbn Haldun, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime (çev. S. Uludağ), İstanbul 1983.
» İbn Hişâm, Abdülmelik b. Hişâm, Sîret-i İbn-i Hişâm Tercemesi ve Şerhi, (çev. H. Ege), İstanbul 1985.
» İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d, Tabakâtü’l- Kübrâ, Beyrut tarihsiz.
» İbnü’l- Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, el-Kâmil Fi’t-Târîh, Beyrut 1965.
» İbnü’l-Fakîh, Ahmed b. Muhammed, Kitâbu’l-Buldân, Leiden 1885.
» Kubiak, W. B., Al-Fustat, Cairo 1987.
» M. Hamidullah, İslâm Peygamberi, İstanbul 1980.
» Marçais, G., “L’Urbanisme Musulman”, aynı yazara ait, Melanges d’Histoire et Archeologie de l’Occident Musulman, Alger 1957.
» Marçais, G., Tunis at Kairouan, Paris 1937.
» Marçais, W., “L’Islamisme et La Vie Urbanie”, aynı yazara ait, Articles et Conférences, içinde, Paris 1961.
» Mesûdî, Ebu’l-Hasen Ali b. Hüseyn, Murûcu’z-Zeheb, Kahire 1964.
» Önkal, A.-N. Bozkurt, “I. Dinî ve Sosyokültürel Tarihi/Cami”, DİA, İst. 1993, C. VII, s. 48.
» Özaydın, “VII. İslâm’dan Önce Araplarda Sosyal ve İktisadi Hayat/Arap”, DİA, İstanbul 1991, C. 3, s. 321
» Pauty, E., “Villes Spontanées et Villes Créees, en Islam”, Annales de l’Institut d’Etudes Orientales, 1951.
» Pedersen, J., “Mescid”, İA, İstanbul 1993, C. 8, s. 24.
» Raitcheuitch, M., Le Caire, Caire 1971.
» Reitemeyer, E., Die Stadtegründungen der Araber im Islam, Münih 1912.
» Sabri, E., Mir’âtü’l-Harameyn, İstanbul H.1301.
» Saîd ed-Devecî, “Hıtatu’l-Musul fî Ahdi’l- Emeviyye”, Sumer, Vol VII, No: 2, Bağdat 1951.
» Sauvaget, J., La Mosquée Omeyyade de Medine, Paris 1957.
» Söylemez, M., “2. Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri” İ. Aycan ve Diğerleri, Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı, Ankara 2003.
» Strede, M., “Medain”, İA, İstanbul 1993, C. 7, s. 449.
» Taberî, Muhammed b. Cerîr, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut 1987.
» Talbi, M., “Al-Kayrawân” Eİ, Paris 1978, C. IV, s. 859.
» Vaglieri, L. V., “Raşid Halifeler ve Emevi Halifeleri” (çev. İ. Kutluer) İslâm Tarihi, İstanbul 1997.
» Walker, J., “Kubbetü’s-Sahra” İA, İstanbul 1993, C. VI, s. 945.
» Yâkûbî, Ahmed b. Ebî Yâkûb, Târîh-î Yâkûbî, Beyrut tarihsiz.
» Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Yâkût b. Abdillâh, Mu’cemu’l-Buldân, Beyrut 1957.
» Yazıcı, T., “V. Sanat/Arap”, DİA, İstanbul 1991, C.3, s.309-310
» Yver, G., “Kayravan”, İA, VI, İstanbul 1977, s. 469.
» Zeydan, İslâm Medeniyeti Tarihi (çev. Z.Megâmiz), İstanbul 1976.