OSMANLI DEVLETİ ÖNCESİNDE VEZİRLİK

Özet: Vezirlik, devlet teşkilâtında hükümdarlıktan sonra yer alan ikinci önemli icra makamıdır. Buna göre vezir hükümdarın bütün işlerini yüklenen, birçok yetkiyi elinde bulunduran kişidir. Hz. Peygamber (sas) devrinden itibaren Abbâsîler dönemine kadar istişare geleneği olmakla beraber, vezir unvanlı görevliler devlet teşkilâtında yer almamıştır. Emevîler döneminde halifenin sırdaşı olarak bu görevi kâtipler yerine getirmiştir. Abbâsîler, ilk devirlerinde Bizanslılardan ve Sâsânîlerden etkilenerek vezirlik makamını ihdas etmişlerdir. Vezirlik makamı, Hârûn Reşîd’in Yahya bin Hâlid’i geniş yetkilerle vezir tayin etmesiyle en güçlü dönemine ulaşmıştır. Daha sonra Türk devlet teşkilâtında da görülen vezirlik kurumu, önceki dönemlerin etkisini taşır. Nitekim Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu devlet teşkilatlarında Abbâsîler, Sâmânoğulları ve Gazneliler örnek alınarak vezirlik kurumu oluşturulmuştur. Devlet işleri vezirin başkanlık yaptığı Divan tarafından yürütülmüştür. Harizmşahlar ve İlhanlılar da Büyük Selçuklu Devleti’nin teşkilât yapısından örnek alarak hükümdarın mutlak vekili olan veziri geniş yetkilerle merkezi idarenin en üst noktasına yerleştirmişlerdir.

Anahtar Kelimeler:

vezir, kâtip, siyaset, devlet

PDF

___

Alican, Mustafa, “Selçukluların Erken Döneminde Vezirlik Kurumu”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı; 16, Nisan, 2004, ss. 1-16.
Apak, Adem, Anahatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Neşriyat Yay. İstanbul, 2011. IV.
Atçeken, Zeki-Bedirhan, Yaşar, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyet Tarihi, 2. bs. Eğitim Yay. Konya, 2012.
Ayaz, Fatih Yahya, “Vezir”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, XXXXIII, 79-82.
Aykon, Necati, Bermekîler ve Abbâsî Tarihindeki Yeri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya, 1999.
Barthold, W., “Bermekîler, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, II, 560-563.
Câhız, Ebu Osman Ömer b., el-Beyân ve’t-Tebyîn, thk. Abdüsselam Muhammed Hârûn, Mektebetü’l-Hanci, 7. bs. Kahire, 1998.
Fârâbî, İdeal Devlet, çeviren: Ahmet Arslan, Türkiye iş Bankası Kültür Yay. İstanbul, 2017.
Halîfe bin Hayyat, Tarih-ü Halîfe ibn Hayyât, Dâru’l-Hikmeti’l-İlmiyye, 1. bs. Beyrut, 1995.
Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik, Klasik Yay. 1. bs. İstanbul, 2017.
Hitti, Philip K., Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi, çev. Salih Tuğ, Boğaziçi Yay. İstanbul, 1980.
İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1995.
İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1. bs. Beyrut, 1407/1987.
İbn Haldun, Mukaddime, tahkik: Halil Şehâde-Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 2001.
İbn Hallikân, Vefayâtü’l-A’yân ve Enbâü Ebnâi’z-Zaman, thk. İhsan Abbas, Beyrut, 1968.
İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, Dâru’l-Maârif, Kahire ty.
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1997.
Koca, Salim, “İlk Müslüman Türk Devletlerinde Teşkilât”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, V, 147-162.
----------------, “Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilâtı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 823-844.
Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, Ötüken Yay. İstanbul, 1981.
Köymen, Mehmet Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yay. İstanbul, 1976.
--------------------------------, “Büyük Selçuklu Veziri Nizâmülmülk ve Tarihî Rolü”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, V, 265-270.
Kurat, Akdes Nimet, “Göktürk Kağanlığı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 49-78.
Kurtubî, Arîb b. Sa’d, Sılatü Tarihı’t-Taberî, (Taberî Tarihinin VIII. cildinin sonunda verilmiştir.) Beyrut, 1989.
Mâverdî, Ahkâmu’s-Sultâniyye, thk. Ahmed Mübarek el Bağdâvî, Dâru İbn Kuteybe, Küveyt, 1989.
Mesûdî, Mürûcu’z-Zeheb, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Dâru’r-Recâ, Mısır ts.
Mez, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti İslâm’ın Rönesansı, çev. Salih Şaban, İnsan Yay. İstanbul, 2000.
Nizâmülmülk, Siyâsetnâme, haz. Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yay. 3. bs. Ankara 2016.
Nuhoğlu, Güller, “Gaznelilerde Devlet Teşkilâtı”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, V, 286-308.
Ögel, Bahaeddin, “Devlet Meclisi ve Kurultay”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, II, 874-887.
Özaydın, Abdülkerim, “Vezir”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2013, XXXXIII, s. 82-83.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları Yay. Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1983, I-III.
Peacock, A.C.S., Selçuklu Devletinin Kuruluşu, çev. Zeynep Rona, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. İstanbul, 2016.
Taberî, Tarihü’r-Rusûl ve’l- Mülûk (Tarihu’t-Taberî), thk. M. Ebu’l-Fazl İbrahim, 2. bs. Kahire, 1967, VII, 458-472, VIII, 136-300.
Taneri, Aydın, “Büyük Selçuklu İmparatorluğunda Vezirlik”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt: V, sayı: 8, Ankara 1967, ss. 80-127.
T.H., “Vezir”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul, 1986, XIII, 309-314.
Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Dergâh Yay. 3. bs. İstanbul, 1980.
Turan, Refik, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması (Vezir ve Divan), Millî Eğitim Bakanlığı Yay. İstanbul 1995.
----------------, “Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilât”, Türkler, Yeni Türkiye Yay. Ankara, 2002, VII, 151-168.
Yıldız, Hakkı Dursun, “Bermekîler” Diyanet İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1992, V, 519-520.
Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, çev. Ayşegül Çakan, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. 3. bs. İstanbul, 2017.
Zettersteen, K. V. “Ebû Seleme”, İslâm Ansiklopedisi, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, 1987, IV, 49.
Zeydan, Corci, Târihu’t-Temeddüni’l-İslâm, Dâru Mektebeti’l-Hayat, Beyrut, ty.