EMEVÎLER DEVRİNDE AŞAĞI IRAK’TA (SEVÂD) BÜYÜK ÇİFTLİKLERİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ

İslam fetihleri ile ele geçen aşağı Mezopotamya’da (Sevad) Müslümanlar Kufe, Basra ve Vasıt olmak üzre üç şehir kurdular. Kısa zamanda bu şehirlerin nüfusları kalabalıklaşınca, etrafındaki topraklar da karlı yatırım alanı haline geldi. Kufe ve Vasıt eski Sasani merkezlerinin yakınında kurulduklarından, bölgede Sasanilerden kalma sahipsiz halde geniş çiftlikler bulunuyordu. Bu çiftlikler savafi adıyla önce devletleştirilmiş, Hz. Osman’dan itibaren de ikta yoluyla yönetici elitin eline geçmeye başlamıştı. Basra ise münhal bir alanda ve bataklığın kıyısında kurulduğundan, buradaki toprakları imara açmak ve ihya etmek için Emevi valileri özel bir gayret sarfettiler. Hicri I. asrın sonlarına gelindiğinde aşağı Irak’ta kabile eşrafından, Kureyş tüccar aristokrasisinden ve fethi gerçekleştren Müslüman liderlerden oluşmuş, geniş topraklara malik bir sınıf ortaya çıkmıştı. Bu toprak istifcisi sınıf, siyasi olaylar kadar sosyoekonomik gelişmede de belirleyici roller üstlenmiştir. Ayrıca çiftliklerde ihtiyaç duyulan emek, topraksız köylüler ve köleler vasıtasıyla karşılandığından, zamanla huzursuzluklara yol açmış ve bölgenin sosyal tarihinde bir dizi isyana sebep olmuştur

Anahtar Kelimeler:

Emeviler, Sevad, Çiftlik, İkta, İhya

Rise and Development of the Large Farms and Plantations in Lower Irak (Sawâd) in the Period of Umayyads

The Muslims founded three new cities after the Islamic conquests in Lower Mesopotamia; Kufa, Basra and Wasıt. After a while these cities drew large populations to themselves and surrounding fields became profitable. Kufa and Wasıt were located on route to the old Sasanian center cities and there were large farms in the region which were belonged to the Sasanids. From Hz. Osman, these areas began to be givento the Muslim leaders who had joined to the conquests, to the notables of the Arabic tribes and to the Qureyshian merchant aristocracy. The Basra region was founded in a vacant area, and these deserted areas were distributed by the Umayyad Iraq governors. To the end of the I. century A.H., a new class of large landowners appeared in the Lower Mesopotamia, these were mostly tribe notables, Muslim leaders and eminent Qureyshians. These people began to take active part in political issues, furthermore these played important roles in social and financial developments. In addition, landless peasants and slaves which worked in these farms, caused a series of rivolts in the region’s history

Keywords:

Umayyads, Sawad, Farm, Plantation, Fief-ikta,

PDF

___

» Ashtor, Eliyahu, et-Târihu’l-İktisâdî ve’l-İctimâ‘î fi Kuruni’l-Vusta fi Şarkı’l-Evsat, trc. A. Hadi ‘Able-A. Gassan Sabûnî, (Dımaşk 1985).
» Askerî, Hilal, el-Evâil, thk. A. Galib Mehdi, Beyrut 1997.
» A'zamî, ‘Avvâd Mecid, ez-Zirâ‘a ve’l- İslahu'z-Zirâ‘î fî Sadri'l-İslâm, Bağdâd 1978.
» Bedr, Ahmed, "el-İktâ‘ fi Bilâdi’ş-Şâm" el-Mu’temeru’d-Devliyyu’r-Râbi‘u li Târihî Bilâdi'ş-Şam fî’l- Ahdi'l-Umevî, Amman- 1987.
» Belâzurî Ahmed b. Yahya b. Câbir, Futûhu’l-Büldân, thk. Abdullah Enis Tabba’–Ömer Enîs Tabba’, Beyrût 1987 (Türkçesi: Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1987).
» Belâzurî, Ensaˆbu'l-Eşrâf, IVa, ed. M.J. Kister, Jerusalem 1971.
» Belâzurî, Ensâbu'l-Eşrâf, I. Cilt, thk. Suheyl Zekkâr, Beyrut 1996.
» Câbirî, M. Abid, İslam’da Siyasal Akıl, trc. Vecdi Akyüz, İstanbul 1997.
» Cahen, Claud, “et-Tatavvurul-İktai’l-İslami ma beyne karneyni’t-Tâsi’i ve’s-Sâlisi’l-İslâmî”, trc. Rıdvan Seyit, İctihad, Beyrut 1989.
» Cevde, Cemal Muhammed, el-‘Arab ve’l-Arz fi’l-Irak, Amman 1977.
» Demirci, Mustafa, “Emevîlerin Irak Valisi Halid b. Abdullah el-Kasrî; Hayatı ve Faaliyetleri”, Dinbilimleri Dergisi, C:IV/3, Samsun 2004.
» Demirci, Mustafa, İslam’ın İlk Üç Asrında Toprak Sistemi, İstanbul 2003.
» Dûrî, Abdulaziz, İslam İktisat Tarihine Giriş, trc. Sabri Orman, İstanbul 1991.
» Dûrî, Abdülâziz, “Mâlikü’l-Arz ve’l-Muzâri‘ fi Sadri’l-İslâm”, İctihâd 1/1989.
» Dûrî, Abdülâziz, “Neş’etü’l-İktâ‘ fi Mücteme‘i’l-İslâmîyye”, Mecellet-ü Mecme’i ‘İlmi’l-luğa, XX/2, (Bağdat 1970).
» Ebu Ubeyd, Kasım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl, thk. Muhammed Halîl Herrâs, Beyrût 1986 (Türkçesi: Cemâlettin Soyluk, İstanbul 1981).
» Ebû Yusuf, Ya‘kûb b. İbrâhim,(182/798) Kitâbü’l-Harâc, Dârü’l-Mâ‘rife, Beyrût 1979, (Türkçesi: Ali Özek, İstanbul 1973).
» Domar, Evses, “The Causes of Slavey or Serf; A Hypethesis”, JESHO, XXV, 1970, (18-32).
» Fâlîh Hüseyin, el-Hayâtu’z-Zirâîyye fî Bilâdi’ş-Şâm fî’l- Asri’l-Umevî, Amman 1978.
» Fayda, Mustafa, Hâlid b. Velîd, İstanbul 1992.
» Fayda, Mustafa, Hz. Ömer Zamanda Gayr-i Müslimler, İstanbul 1989.
» Ferand, P.G. “The State of the Land Inhibitand of the Sewad H. I. C. ”, JESHO, (Leiden 1971).
» Hamevi, Şihabüddin Ebu Abdullah Yâkût, Mu‘cemü’l-Büldan, thk. Ferid Abdülaziz el-Cündi, Beyrut ty, III, 272.
» Hammaş, Nejde, “Evzâ‘u’l-Fellâhîn fi’l-Irak ve’ş-Şam fi Sadri’l-İslam”, Dirasatü’t-Tarihiyye, XVII- XVIII (Dımaşk 1984).
» Hammaş, Nejde, eş-Şâm fî Sadri’l-İslâm, Dımaşk 1987.
» Hüseyni, (ö.753/1352), Tâcûddin b. Muhammed, Gâyetul-İhtisar fîl-Buyutâtil ‘Aleviyye, thk. Muhammed Sadık, Necef 1963.
» İbn ‘Asâkir, Tarîhu Dımaşk, thk. Şuayb Arnavut, Beyrut 1992, II, 204-206.
» İbn Fakih (ö. 290/902), Ebu Abdullah Ahmed b. Muhammed, Kitâbu’l-Buldân, thk. Yusuf Hadi, Beyrut 1996.
» İbn Hurdazbih, (ö.280/893-4), Ebi’l-Kâsım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Nşr. M. J. De Goeje, Leiden 1889.
» İbn Sâ’d, Ebû Abdullah Muhammed, et-Tabakâtü’l-Kebîr, thk. Edward Suha, (I-VIII), Leiden 1917.
» İbn Serâbiyyûn (Sührab), (ö. III/IX.yy), Kitâbu Acâibi’l- Ekâlimi’s-Seba’, Thk Hans v. Mızık, Leipzing 1929.
» İbn Tağriberdî (ö.873/1468), Kemâluddîn Ebü’l-Mehâsin Yûsuf, en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kahire, thk. Komisyon, (I-XVI), Kahire 1970-72.
» İbn Zenceveyh (ö. 247/861) Humeyd b. Muhled b. Kuteybe b. Abdillâh, Kitâbu’l-Emvâl, (3 cilt), thk. Şâkîr Zîb Feyyâz, Riyad 1406/1986.
» İbn Havkal (ö.356/976) Ebu’l-Kâsım, Kitâbu Sûreti’l-‘Arz, thk: R.Blachér, H. A. R. Gibb, P. Kahle, C. A. Nallino, A. J. Wensınck, J. H. Kramers, Leiden 1938
» İstahrî, (ö.320/932) Ebu İshâk İbrâhim b. Muhammed el-Fârisî, Mesâliku’l-Memâlik, Nşr. Viac Regnarun, Leiden 1927.
» Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sukutu, trc. Fikret Işıltan, Ankara 1963.
» Mes‘ûdî (ö.346/957), Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Murûcu’z-Zeheb, thk. Abdulemîr Mühennâ, I- IV, Beyrut 1991.
» Morony, M. G., “Landholding and Social Change: Lower al-Iraq in the Early Islamic Period”, Land Tenure And Social Transformation in the Mıddle East, Editör: Tarif Khalidi, Beyrut Amerikan Üniversitesi yay. (Beyrut t.y).
» Nasrallah, Muhammed, Tatavvuru Nizâmu Mülkiyetü’l-arz, Beyrut 1985.
» Önkal, Ahmet, Hz. Osman Döneminin Siyasi Problemleri (yayımlanmamış proje çalışması), Konya 1994.
» Söylemez, M. Mahfuz, Bedevilikten Hadariliğe Kûfe, Ankara 2001.
» Taberi, Muhammed b. Cerir, Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk, (11 cilt), thk. Muhammed Ebû’l-Fazl İbrâhîm, Beyrut 1964.
» Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi Yakub b. Ca’fer b. Vehb, Târîhu Ya’kûbî, thk. Ebdu’l-Emîr Muhennâ, Beyrut 1993.
» Ya’kubî, Kitâbu’l-Buldân, Nşr. De Geoje, Leiden 1860.
» Yahya b. Adem el-Kureşi, Kitâbü’l-Harâc, Nşr. Ahmed Muhammed Şâkir, Beyrût 1979.
» Zirikli, Hayrettin, el-A’lâm, Beyrut 1969.