Babek ve Azerbaycan Direniş Hareketinin İlk Dönemleri

Babek Ayaklanması, Hürremî şeflerinden biri olan ve Abbâsîler'in hilâfetine karşı mücadele eden Hürremî Hareketi’nin önderliğini yapan Azerbaycan Türkleri’nin millî kahramanı Babek Hürremi tarafından Azerbaycan'da mevcut Abbâsî yönetimine karşı 816-838 yılları arasında 22 yıl boyunca sürdürülen ayaklanmadır. Abbasî ordusunda görev yapan Afşın ve Türk askerlerinden müteşekkil ordusu isyancının üzerine yürüdü. 22 yıl süren Babek İsyanı'nda Halife'nin ünlü komutanının önderliğindeki 6 büyük Hilafet Ordusu mağlup edildi. Hürremilerin karargâhı Bezz Kalesi 837 yılında düştü. Babek yakalandı ve 838 yılında Samarra şehrine getirterek işkence ile idam edildi. İsyan tam olarak sonuca ulaşmasa da, Abbasi Halifeliği'nin parçalanmasını hızlandırdı.

Anahtar Kelimeler:

Halife Mutasım, Türk Komutanlar, Babekiler Harekâtı, Ebulfez Elçibey, Afşin, Abbasi Halifeliği

Babak Revolt, and the Abbasid Caliphate is one of the chiefs of the Khurrami Khurrami movement that fought against the Turks in Azerbaijan hero who led by Babak Khurrami available in Azerbaijan carried out during the Abbasid revolt against the rule of 22 years between the years 816-838. Composed of Turkish soldiers serving in the army of the Abbasid army and rebels marched on Afsin. Babak revolt which lasted 22 years, led by the commander of the famous Caliph Caliphate Army was defeated sixth largest. Khurramiyya headquarters Bezz Castle fell in 837. Babak was captured and tortured to death were executed by bringing the city of Samarra in 838. Although not result in full revolt, accelerated degradation of the Abbasid Caliphate.

Keywords:

Caliph Mu'tasim, the Turkish commanders, Babekiler Operation, Ebulfez Elchibey, Afsin, Abbasid Caliphate,

PDF

___

ABÜ'L-FARAC; (1987-1999), Âbu’l-Farac Tarihi I, Çev.Ö.Rıza Doğrul, Ankara.

ALİYEV, Salih Muhammedoğlu; (1998), “Hürremiye”, DİA, İstanbul, C. XVIII, s.500-501.

AL-KİNDİ; (1986), `Abd al-Masih”, Encyclopaedia Of Islam, New Edition, Volume V, p. 120, C. Brockelmann, Ch. Pellat.

ARENDONK, C.Von, Ibn Khorbadhben.EI, II, 442. AYKAÇ, Mehmet; (1997), Abbasi Devletinin İlk Dönemi İdâri Teşkilatında Dîvânlar, TTK, Ankara.

AZERBAYCAN SOVYET ENSİKLOPEDİSİ (ASE) ; (1976), “Bâbek”, Bakü, I, 521.

AZƏRBAYCAN TARİXİ, Bakı, I hissə. AZİMLİ, Mehmet; (2004), Abbasiler Dönemi Bâbek İsyanı, Ankara.

AZİZ, Hüseyn Kasım; (2000), el - Bâbekiyye, Dımeşk.

BAKIHANOV, A.; (1951), Gülüstani-İrem, Bakü.

BARTOLD, V.; (1924), Mesta Prikaspiyskix Oblastey v İstorii Muslumanskogo Mira, Bakü.

BARTOLD, V.; (2002), Rabotı Po istoriçeskoy Geografii, Ran, Yay, Moskova.

BAUSANİ, A.; (1968), “Religion under the Mongols”, The Cambirdge History of Iran, Vol.5, Ed. J. A. Boyle, London, s. 538-550.

BEDELİ M. M.; (2004), “Babek Kalesi Ulusal Kurultayı’nın Yüz binlerce Kişilik Törenlerinin Medyaya Yansımaları”, Ed. B. Danişver, GATC, Ankara, s. 39-44.

BELYAYEV, E; (1965), Arabı, İslam İ Arabskiy Xalifat V Ranee Srednevekovye, Moskva, səh. 253.

BROCKELMAN C.; (1953), Tarih eş-Şuub el-İslamiyye, Beyrut, II.cilt, seh.54.

BROCKELMAN C.. GAL, I, 147-148; SB, I, 207. BROCKELMAN C.. GAL, I, 153, 225-226; SB, 1, 404. BÜNYATOV Z. M.; (1965), Azerbaycan v 7-9 vv. (İzd. AN Azreb. SSR) Baku.

BÜNYATOV Z. M.; (1965), Azerbaycan VII-IX Asırlarda, Bakı, seh. 31-32 (Rusça)

BÜNYATOV Z. M.; (1989), Azerbaycan VII-IX esirlerde, Bakı.

BÜNYATOV Z. M.; (1994), Azerbaycan Tarihi, Bakü.

CAHEN, Claude; (2000), İslamiyet, Çev. E.N. Erendor, Bilgi Yayınları, İstanbul.

CALMARD, J.; (1971), “Le Chiisme İmamite En Iran A L’epoque Seldjoukide, D’apres Le Kitab Al-Naqd”, Le Monde İranien Et L’ıslam, I, Cenova ve Paris, ss. 43-67.

CEHŞİYÂRÎ; (1401/1980), el-Vüzerâ ve'l-küttâb, Kahire.

ÇELİK, Sebahattin; (2006), Abbasiler Döneminde Hurremiye Mezhebi ve Babek İsyanı, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.95-106.

DANİEL, E.L. EI2, arts. ‘Abbasid Caliphate in Iran; ‘Alids of Taberistân, Daylamân, and Gilân; Bâbek Korrami; Carmathians. DANİEL, E.L.. EI2, arts. Isma’iliyya; Khurramiyya; Mâ Wara’ al-nahr. DANİEL, E.L.; (1979), The Political and Social History of Khurasan under Abbasid Rule, 747820, Minneapolis/Chicago.

DEMİRCİ, Mustafa; (2001), Abbâsîlerde Toprak Sistemi, Yayınlanmamış. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.

DOĞUŞTAN GÜNÜMÜZE BÜYÜK İSLAM TARİHİ; (1991), I-XIV, İstanbul, III, 240-241. ED-DİNEVERÎ; (1960), el-Ahbaru't-Tıval, (neşreden; Abdülmümin Amir), Kahire.

EL-BERQÎ; (1964), Kitâbü'l-Mehâsin, nşr. Muhammed Sâdık Bahru'l-ulûm, Necef.

ELÇİBƏY, Əbülfəz; (2003), Azərbaycandan Başlayan Tarix, Tərtibçi və redaktor: Mircəlal Yusifli. Bakı, Adiloğlu Nəşriyyatı.

ELÇİBEY, Ebülfez; (2012), IX. Yüzyılda Azerbaycan Halkının Özgürlük Mücadelesi ve Abbasiler Hilafetinin Tenezzülündeki Rolü, Çev.: Muhammet Kemaloğlu, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Sayı 6 Haziran, s.104-120.

EL-EZİZ, H.QASIM; (1966), El-Babakiyye (Av İntifadetu Eş-Şeb El-Azerbaycaniyye Dıdda El-Hilafeti-l Abbasiyye), Musku.

EL-FAKÎ; (1987), ed-Devletü’l Abbasiyye, Kahire.

EL-MAKDİSİ; (1919), El-Bed’ ve’t-Tarih, nşr. Clement Huart, Paris, III, IV, VI.

EL-MÂMEKÂNÎ; (1350), Tenkîhu’l-ma‘kûl, Necef, II.

EL-MECLİSÎ; (1305-1315), Bihâru’l Envâr, Persia.

EL-MES‘ÛDÎ; (1877-1966-1990), Mûrûcu’z-zeheb, IV, Darul Kutubil İlmiyye, nşr.Barbier de Meynard), Paris-Beyrut.

EL-MESUDİ; (1893), Kitab et-Tenbih va-l-Eşraf, Leyden.

El-MÛSEVÎ, Şerefuddîn; (1963), Kitâbu’l-murâca‘ât, Necef.

EL-NEDVÎ; (1977), İslâm Düşünce Hayatı, Dergâh Yayınları, İstanbul.

ƏL-XUDARİ BƏK; (1935), Muhadaratu Tarixi-l-Uməmi-l-İslamiyyə, Qahirə, III cild.

ENGİNEER, A'SGHAR ALİ. The Origin and Development of Islam. EN-NARŞÂHÎ. Târîhu Buhâra, Çev. E. Abdülmecîd Bedevî-Nasrullah Mübeşşir, Kahire, Trz. EN-NUVEYRÎ; (1405/1985), Şihâbuddîn Ebu'l-Abbâs, NihâyetüH-Arab fi Funüni'l-Edeb, XXVI, tah. M. F. Anîtil-M. T. el-Hacerî, Mısır.

EN-NÜVEYRÎ; (1976), Nihâyetü'l-Ereb fi Fünûni'l-Edeb, thk. Ali Muhammed el-Bicâvî, XII, Kahire.

ET-TABERİ; (1885-1889), Tarihu’r-Rusûlü ve’l-Mülük, nşr, M. J. De Goeje, C. 8, Leiden.

ET-TABERİ; (1901), Tarihu’r-Rusül ve’l-Mülûk III, nşr. M.J.de Gooje, Leiden.

ET-TABERÎ; (1963), Bişârâtu’l-Mustafâ, Necef.

ET-TABERİ; (1987), Tarih er-Rusul va El-Muluk, Kahire, V cilt, 10-cu hisse.

ƏT-TƏBƏRİ; (1987), Tarix ər-rusul va əl-muluk, Qahirə, III, s.1230.

Ət-TƏBƏRİ; (1987), Tarix ər-rusul va əl-muluk, Qahirə, V. cilt 10. hisse: 226.

ET-TENAHUHİ; (1928), Nişvar el-Muhadire, C. I, Kahire.

ET-TÛSÎ; (1961), Kitâbu’r-ricâl, nşr. Muhammed Sâdık Bahru’l-ulûm, Necef.

EZ-ZEHEBÎ; (1956), Tezkiratü’l-Huffâz, I, Haydarabad.

FRİEDLEANDER; (1908), “The heterodoxies of Shiites in the Presentation of Ibn Hazm”, JAOS, 29, ss. 137-159.

FRYE, R. Nclson. ; (1975), “The Samanids”, Cambridge History of Iran, Cambridge, IV, 136161, s. 136.

HÂNDMÎR.DüstûruI-Vüzerâ, Tahran. HASAN İBRAHİM HASAN; (1970), en-Nuzumu’l İslamiyye, Kahire.

HASAN İBRAHİM HASAN; (1985), Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslam Tarihi II, Kayıhan Yay. İstanbul.

HATAYİ KÜLLİYATI; (2006), Haz. E. N. Necef-B. Cavanşir, İstanbul.

HATÎB. Târîhu Bağdâd, XII, Beyrut, tsz. HAYYÂT; (1405/1985), et-Târîh, nşr. Ekrem Ziya Ömer, I-II, Riyad.

HİTTİ, Philip K; (1980), Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi, Trc. Salih TUĞ, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.

İBAY Halim Sabit; (1978), “Ebu Hanife”, İA, MEB, C. 4, İstanbul, s. 20, 28.

İBN AĞLEB; (1958), IV. cilt I. hisse: 419

İBN BÂBEVEYH. ; (1377), Cüyûnü Ahbâ-Ri'r-Rızâ, II, Kum.

İBN HURDAZBİH; (1992), el-Mesâlik ve'l-Memâlik, tah : F. Sezgin, Leiden, 1306-1889, Frankfurt.

İBN-İ HALDUN; (1366), Müsesesey-i Mutaleat-i ve Tahkik Pejuheş, terc. Abdulmuhammed Ayeti, Tahran.

İBN-İ TİKTAKA; (1910), el-Fahri fi’l-Adabi’s-Sultaniye, Çev. Emile Omar, Paris.

İBN-İ TİKTAKA; (1960), Tarih ed-duvel el-İslamiyye, Beyrut.

İBNU’L-ESİR; (1985), el-Kamil fi’t-Tarih II, (çev. Abdulkerim Özaydın), İstanbul.

İBNU'I-ESİR; (1347-1357), el-Kamil Fi't-Tarih, VI, Mısır.

İBNÜ’L-ESİR; (1987), el Kâmil Fi’t-Tarih, Çev. Abdullah Köşe, Bahar Yayınları, C. 5, İstanbul.

İSLAM ANSİKLOPEDİSİ, Berberîler Maddesi KALANKATLI MOSES; (2006), Alban Tarihi, Çev. Ziya Bünyadov-Yusuf Gedikli, Selenga Yayınları, İstanbul.

KAPANŞAHİN, Muhittin; (2007), Mu’tasım Dönem İsyanları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı:23, Yıl : 2007/2, s.341-367.

KARA, Seyfullah; (2007), Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları, İstanbul.

KARAKUŞ, Nadir; (1996), Ebû Müslim Horasanî Kişiliği ve Faaliyetleri, (Basılmamış Doktora Tezi), S.Ü.S.B.E. Konya.

KAŞGARLI MAHMUT; (2005), Divanü Lugati’t-Türk, Çev. Ve Düz. Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurtsever, Kabalcı Yayın, İstanbul.

KAZVÎNÎ; (1380-1960), Āsar el-Bilād ve Ahbār el-'Ibād, Daru. Sader Yay. Beyrut.

KESKİN ARİF; (2004), “Güney Azerbaycan Yeni Babek’ini Arıyor”, Ed. B. DaniŞver, GATC, Ankara, s.20-23.

KURT, Hasan; (2002), Türk-İslâm Dönemine Geçişte Tâhiroğulları, Ankara.

LAOUST, Henri; (1965), Les Schismes dans l'İslam, Paris.

LAURENT J.; (1919), L’ Armenie entre Byzance et l’İslam depuis la Conquete jusqu’en 886, Paris.

LEWİS, Bernard; (2000v Tarihte Araplar, Çev. Hakk Dursun Yıldız, Anka Yayınlar, 2. Basım, İstanbul.

MADELUNG, Wilferd; (1987), “Khurramiyya”, First Encyclopedia of Islam, Leiden, V, 63.

MADELUNG, Wilferd; (1992), “New Documents Concerning al-Ma'mün, al-Fadl b. Sahi and cAlî al-Rıdâ”, Religious and Ethnic Mouements in Medieual İslam, London, VI/3333

MANANDYAN Ya. A; (1939), Narodnıye vostanıya v Armeni protiv arabskogo vladıçestva, Erevan.

MARGOLİOUTH, David Samuel; (1977-1979), “Hurremiye”, İ.A.IV, İstanbul, s.596.

MASSE, A; (1964).İslam, Bakı.

MEHMETOV, İsmail; (2009v Türk Kafkası’nda, Ötüken Yayınları, İstanbul, dpn.1, 192.

MERÇİL, Erdoğan; (1992), “Büveyhîler”, DİA, İstanbul, VI, 499.

MERZÜBÂNÎ; (1982v Mu'cemü'ş-Şu'arâ, Kahire 1354, Beyrut, 1402.

MES'ÛDÎ; (1384/1964), Mürûcü'z-zeheb (Meynard), VI-, VII, Mısır.

MES'ÛDÎ; (1988, 2004), Murucu’z-Zeheb ve Meadinü’l Cevher, Thk. M. Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut.

MEVDUDÎ; (1971), Selçuklular Tarihi, çev. Ali Genceli, Ankara.

MONTGOMERY, Watt; (1993), İslâm Nedir, çev. Elif Rıza, İstanbul.

MONTGOMERY, Watt; (1963), “The Rafıdıtes: A. Prelımınayr Study”, Oriens, XVI.

MUHAMMEDOGLU, Aliev Saleh; (1998), “Hürremiyye”, DİA, XVIII, İstanbul, s.500-501.

MUİR, W; (1984v The Caliphate, London.

MURTAZÂ RÂZÎ; (1313/1934), Tabsirâtü’l-‘Avâm, nşr. A. İkbal, Tahran.

MÜLLER, A.; (1895), İslam Tarihi, II.cilt, Rusça, S. Peterburq.

MÜNECCİMBAŞI; (1269h), Sehaifu-l-Exbar, II.cilt, Misir.

MYULLER, A.; (1895), İstoriya İslama, Sang-Petersburg, II, 196.

NİZAMÜ’L-MÜLK; (2010), Siyasetname, Çev. Mehmet Taha Ayar, Türkiye İŞ Bankası Yayınları, İstanbul.

NİZAMÜLMÜLK; (1949vSiyasetname, Rusça, Moskva.

NİZAMÜLMÜLK; (2002), Siyasetname, Haz. Osman Okçu, Timaş Yay.İstanbul.

NÜVEYRÎ. Nihâyetü'l-Ereb fi Fünûni'l-Edeb, Kahire tsz. OCAK, A. Y.; (2000), Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İletiŞim Yayınları, İstanbul.

ORKUN, H. N.; (1994), Eski Türk Yazıtları, TDK, Ankara.

OSTROGORSKY, G.; (1995), Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret IŞıltan, TTK, Ankara.

ÖMER, Faruk; (1980v et-Târihu’l-islâmî, Beyrut-Lübnan, s.184-185.

ÖMER, Faruk; (1987), “Hürremşehir”, ASE, Bakü, X, 115-116.

ÖZDEMİR, Mehmet Nadir; (2005), “Abbasi Halifesi Mu'tasım'ın Ordusunda Bulunan Türklerin “Köle” Olup Olmadığı Meselesi”, S.Ü.Türkiyat Araştırmaları Dergisi, GÜZSAYI:18, 211-230, www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s18/ozdemir.pdf.

ÖZEN, Şükrü; (2001), İslam Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî'nin İdamının Fıkfîliği, Makale, İslam Araştırmaları-6, 17-62.

ÖZMENLİ, Mehmet; (2008), Ortaçağ’da Şüregel (Şirak)’in Tarihi, Basılmamış Doktora tezi, Erzurum, s.85-86.

ÖZMENLİ, Mehmet; (2011), VIII. ve IX. Yüzyılda İslam Dünyasında Hulûl Hareketi, History Studies, ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı/ Relationships of the USA and The Great Middele East, Special Issue, s.245-263.

ÖZTÜRK, Babek Danişver; (2004), “Babek Kalesi Yeryüzü ve Güney Azerbaycan Özgürlük Hareketi”, Ed.Babek Danişver, Güney Azerbaycan Tanıtım Cemiyeti Yayınları, Ankara, s.24-29.

PAMUKÇU E.; (1994), Bağdat'ta İlk Türkler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. QRİQORYAN, T. Ter; (1942), Borba Arsaxa Arabskimi Zaxvtçikami v IX veke, Bakı.

QURQİS AVVAD; (1959), Mədinət əl-Mausil, Bağdad, səh.16.

SADIGHİ, G. Hossein; (1939), Les Mouvements Religieux Iraniens en II et IIIme Siécles en Iran, Paris.

SAİD NEFİSİ; (1956), Tarihe Xanedane Tahiri, Tahran.

SAİD NEFİSİ; (1998), Babek, Çev. Mahmut Ayaz, Berfin Yayınları, İstanbul.

SÂMİ, Şemseddin; (1996), Kamus'ü l-A'lâm, cilt: 2/1270-1271.

SARIKÇIOĞLU, Ekrem; (1933), Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Bayrak Yay.İstanbul. SARIKÇIOĞLU, Ekrem; (2002), Din Fenomenolojisi, SDÜ yay. Isparta.

SEM’ÂNÎ; (1988), el-Ensab fi Tehzibi’l-Ensab, Beyrut, II, 328.

SOURDEL, D.; (1959-60), Le Vizirat Abbaside de 749 a 936, Damas.

SÖYLEMEZ M.M.; (2001), “Cahız’ın et-Tebessur Bi'tticare Adlı Risalesi”, A. Ü. İlahiyat Fak. Dergisi, c. 42, Ankara, s.305, 331.

STANLEYLANE, Poole; (1890), The Story of the Barbary Corsairs, NewYork and London.

SUYÛTÎ; (1964), Tarihu'l-Hulefâ, el-Kâhire.

SÜMER, Faruk; (1987), “Abbasiler Tarihinde Orta Asyalı Bir Prens Afşin”, Belleten, TTK, Ankara, 651-666.

ŞEŞEN R; (1998), İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara.

TURAN, Osman; (1970), “Babek”, İ. A. II, İstanbul.

ÜÇOK Bahriye; (1979), İslam Tarihi Emeviler-Abbasiler, MEB Yayınları, Ankara.

ÜLKEN, Hilmi Ziya; (1924), “Orta Asya’da Türkmen”, Mihrab, Sene 1, Sayı 8-9 (1 Mart-15 Mart, 1340), İstanbul, ss.237-244.

ÜNAL O.; (1980), Horasan’dan Anadolu’ya, Töre-Devlet Yayın, Ankara.

VAN VLOTEN, Gerlof; (1986), Emevî Devrinde Arap Hakimiyeti, Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar, trc. Mehmed Said Hatiboğlu, Ankara.

XƏYYAT, M.; (1955), Ət-Tarix əl-İslamiyyə, Sayda, (1375h), səh.51.

YAKUBİ; (1883-1960), Tarih, nşr, M. Th. Houtsma, C. II, Leiden.

YARSHATER E.; (1983), “Mazdakism”, Cambridge History of Iran, Vol. 3 (2), Cambridge.

YILDIZ, Hakkı Dursun; (1991), “Babek”, DİA, IV, İstanbul, s.376-377.

YILDIZ, Hakkı Dursun; (1992), “İlk Dönem Abbasi Halifeleri”, DoğuştanGünümüze Büyük İslam Tarihi III, Çağ Yayınları, İstanbul.

YILDIZ, Hakkı Dursun; (1976), İslamiyet ve Türkler, İ.Ü, Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul. YUSUFOV, Yusuf; (1994), Azerbaycan Tarihi, Bakü.

ZAXODER, B. N.; (1944), İstoriya Vostoçnoqo Srednevekovya (Xalifat i Blijniy Vostok), Moskva.

ZETTERSTEEN, K. V.; “Fazıl”, İA, IV, 532. ZEYNİ; (1989), Kitab Tarih Ed-Duvel El-İslamiyye, Kahire.

Крачковский, И.Ю.Избр.Соч. т.IV, стр.238-240. http://www.alwaraq. com. (10.12.2002), 5822.