Bazı yayımlanmamış in situ ve 13. yy. Rum Selçuklu dönemine kaydedilmiş Antalya, Belkıs (Aspendos) Sarayında dış ve iç duvarlardaki kabartma figürlerinin yorumlanması

Bu makale dört bölüme ayrılmıştır: İlk bölüm, Belkıs-Aspendos'taki Roma tiyatrosunun Rum Selçuklu Sarayına dönüşümü için emsal olan Suriye Busra'daki Roma tiyatrosunun Eyyubi Sarayına dönüşümünden elde edilen örneğini ve 13. yy.ın ilk yarısında Rum Selçuklu Sultanları tarafından önemli mimari projelerdeki bilinen yaygın Suriyeli eğitimli mimar kullanımını incelemektedir. İkinci bölümde, 2007 yılında yazar tarafından keşfedilmiş, boyu yaklaşık 10 metreye kadar uzanan kediler ve bir geyikten oluşan iki sıra Selçuk hafif kabartma tasvirleri betimlenmektedir. Bu tasvirler, parados üzerine kurulu köşk-pavilionun güneye açılan kapısının dış duvarında, bir dizi yeniden oyulmuş Roma kireçtaşı blokları ve bu kapı üstündeki lento üzerinde bulunmaktadır. Bu hafif kabartma tasvirleri yüzeyindeki incelikli darbelerin, sarayın dış duvar yüzeyindeki kabartma işçiliğini tamamlayan sıva, boya ve oyma uygulanmış kabartmayı birleştirmeyi sağladığı önerilmektedir. Üçüncü bölüm, 13. yy'da sceanae frons alınlığındaki Roma Dionysus kabartmasının altında gizli olan alçı plasterden yapılmış, boyalı Selçuk tympanum heykel kabartmasını anlatır. 19. yy'in erken dönemlerinde, Charles Texier tarafından hem metninde hem de özenli ve detaylı bir şekilde yapmış olduğu çizimlerinde tesadüfen kaydedilmiş, çıplak kadın figürlü heykel kabartma tasviri ve aynı şekilde sceanae frons alınlığında yeniden kazınmış korniş üzerinde bulunan altı adet taştan oyulmuş ön cepheli Selçuk büstlerinden geriye kalan kalıntılar tanımlanmaktadır. Önceki görünümüne dair hem bu kaydedilmiş ve in situ bulgular, hem de bu 13. yy saray içi kabartmasının anlamı ve yine buna bağlı olarak Aspendos yakınındaki yerleşim yerinin neden 13. yy. da olduğu gibi bugün hala Belkıs olarak adlandırıldığı belirtilmektedir. Bu boyalı plaster kabartmanın, Belkıs Sarayı hareminin iç duvarını süslemiş olduğu ve bu, “Pınarda Yıkanan Şirin” temalı geç minyatür boyamalarında ün kazanmış ve yaklaşık 1186 yılında tamamlanan Nizami Gencevi'nin Hemse'sindeki beş büyük eserinden ikincisinin, yani Nizami'nin ünlü Hüsrev ve Şirin metninin beraberinde verildiği sahnenin bütün örnekleri arasında en erken kayıtlı betimleme olarak görünmektedir. Bu heykel kabartmasının, ilk görünümünün büyük olasılıkla, bu işi Nizami'den sipariş eden ve yine Nizami'nin “Hüsrev ve Şirin” eserini ithaf ettiği 1176–1194 yıllarında hüküm süren son büyük Selçuklu Sultanı üçüncü Tuğrul'un sarayına ait Nizami'nin eserinden resmedilmiş saray minyatür resminin bir kopyasına dayandığı ileri sürülmektedir. Bu bakımdan, aksi halde bilemeyeceğimiz Selçuk saray minyatür resmine ilişkin önemli bilgiler sağlar, zira 12. yy Selçuk saray resim işçiliği örnekleri yüzyılların akışı içerisinde hayatta kalmamıştır. Texier tarafından kaydedilen alınlıktaki bu Rum Selçuk boyalı sıvası, yüksek kabartma heykelinin in situ kalıntıları, bugün hala alınlıktaki sıva ve yeniden oyulmuş korniş üzerindeki Selçuklu büstlerinde belirlenemeyen bir tarihe ait boya işçiliği izleri kalmışsa da, 19. yy'ın ortasında silah atışıyla büyük ölçüde tahrip edilmiştir. Yine aynı şekilde, alınlıktaki çıplak Şirin figürüne doğal büyüklükte katılımcı figürler olarak bu altı adet büstü tamamlayan sıvalı alçı kaplama, Palasın bu bölümünün üzerinde duran çatının kaybını takiben daha korunmasız hale gelen konumlarından ötürü, 19. yy'dan uzun zaman önce kaybolmuştur. Son bölümde ise bu saray kabartma işçiliğine dair 1236–1240 yılları arasına yapılan tarihlendirme önerilerinin nedenleri verilmektedir. Rum Selçuklu Sultanlığında, Sultan Keyhüsrev'in uzun zamandır beklenen gelininin –Keyhüsrev'in Şirin'inin– gelişi ve Gıyassedin Keyhüsrev tarafından Kafkas eşine, Keyhüsrev'in Şirin'ine, “onun Belkıs'ına” –zira ikinci Gıyaseddin Keyhüsrev çağdaşları tarafından ikinci bir Süleyman ve eşi Şirin ise Belkıs olarak biliniyordu– düğün hediyesi olarak sunulan bu yapının Selçuklu Sarayına dönüştürülmesi 1240 tarihine rastlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Sultan ikinci Giyasseddin Keyhüsrev, Rum Selçuk heykeli, Aspendos, Belkıs, Nizami Gencevi, Keyhüsrev ve Şirin, 12. yy. minyatürleri, sıvalı plaster, İslami figürlü heykel, Selçuklu Sarayı

An interpretation of some unpublished in situ and recorded Rum Seljuk 13th c. external and internal figural relief work on the Belkıs (Aspendos) Palace, Antalya

This article is divided into four parts. Firstly, it notes the precedent provided by the conversion of the Roman theatre at Bosra in Syria into an Ayyubid Palace, for the conversion of the Roman theater into the Rum Seljuk palace at Belkis-Aspendos and the known extensive use made of Syrian trained architects for important architectural projects by Rum Seljuk Sultans in the first half of the 13th c. Secondly, the two bands of Seljuk low relief depictions of felines and a deer on a series of re-carved Roman limestone blocks on the exterior wall by the door leading to the southern köşk-pavilion erected above the parados and upon the lintel over this door, discovered by the author in 2007, extending over a length of nearly 10 m. are described and the deliberate pecking of the surface of these low relief depictions it is suggested, was to provide bonding for applied painted stucco carved relief-work that completed this relief work on the exterior palace facade. The third section describes the painted Seljuk tympanum relief sculpture made of stucco plaster that concealed the Roman relief carving of Dionysus in the pediment of the sceanae frons in the 13th c. A sculptural relief depiction of a nude female figure which was fortunately recorded by Charles Texier early in the 19th c. in both his text and in the careful detailed drawings he made of it; and the surviving remains of the six carved stone frontal Seljuk busts on the re-carved cornice of the pediment of the sceanae frons are described, and both the recorded and the in situ indications as to the former appearance and the meaning of this 13th century interior palace relief work is noted, and why therefore the name of the settlement by Aspendos was it seems in the 13th c., and is today called Belkis. This painted plaster relief work seems to have decorated the inner wall of the Belkis Palace's harem and it seems to be the earliest recorded depiction in any material of the scene made famous in later miniature paintings of Shirin bathing in a pool, made to accompany the text of the second of Hakim Jamal al-Din Abu Muhammad Ilyas b.Yusuf b. Zaki b. Mu'ayyad Nizam ud-Din of Ganja's (1140-1 - c. 1208-9) five great works comprising the Khamsa, Nizami's famous Keyhüsrev and Shirin, completed in c.1186. It is suggested that the former appearance of this sculptural relief-work was based upon a copy of a court miniature painting made to illustrate Nizami's text probably originating from the court of the last Great Seljuk Sultan Toghril III r.1176-94, who commissioned this work from Nizami and to whom Nizami dedicated Khüsrev and Shirin. As such it provides important information concerning a type of court miniature illustration otherwise unknown to us, as examples of 12th c. Seljuk court illustrated works have not survived the passage of the centuries. The in situ remains of this Rum Seljuk painted stucco high relief sculpture in the pediment recorded by Texier were largely destroyed in the mid-19th century by gunfire, although stucco traces remain in the pediment today and traces of paintwork of undetermined date remain on the Seljuk busts on the re-carved cornice, although the stucco plasterwork that completed these six busts as life sized attendant figures to the naked Shirin in the pediment, because of their more exposed location following the loss of the roof over this section of the palace, were lost long before the 19th c. Fourthly, reasons are given for the suggested date of the execution of this palace relief work to the period between 1236 to 1240, 1240 being the date of the arrival of Sultan Keyhüsrev's long awaited bride in the Rum Seljuk Sultanate, his Shirin, and for the conversion of this building into a Seljuk Palace to serve as a wedding gift given by Sultan Giyathsed-Din Keyhüsrev II to his bride from the Caucasus, his Gurcu hatun, Keyhüsrev's Shirin, his Belkis, as Sultan Giyathsed-Din Keyhüsrev II is recorded by contemporaries as a second Suleyman and his wife, his Shirin, was known as Belkis.

Keywords:

Sultan Giyathsed–Din Keyhüsrev II, Rum Seljuk sculpture, Aspendos, Belkis, Nizami of Ganja, Keyhüsrev and Shirin, 12th c. miniatures, stucco plaster, Islamic figural sculpture, Seljuk palace,

PDF

___

K. Abu Deeb, Al–Jurjani's theory of Poetic Imagery, Warminster 1979.
Shams al–Din Ahmad–e Aflaki, Manâqeb al' ârefÄ«n: The feasts of the Knowers of God, (trans. by) J. O'Kane, New York–Costa Mesa 2002.
Ş. Akalin, Karatayhan'ın Çeşme Eyvanını Kuşatan Hayvan Figürleri ile İlgili Bazı Yorumlar, Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi U/5, 1989, 54–59.
E. Akurgal, Ancient Civilizations and Ruins of Turkey, Istanbul 1985.
E. Akurgal, Kunst in der Türkei, Munich 1980.
E. Akyürek – A. Tıryaki – G. Kızılkaya, Antalya'nın Doyran ve Aşağıkaraman Köylerindeki Bizans Mimari Varlığı, Arkeoloji ve Sanat, 112, Ocak–Şubat 2003, 13–26.
Ş. Alp, Antalya'da bir Anıt Mezar: Hıdırlık Kulesi. Arkeolojisi, Rölöve, Restorasyon ve Restitüsyon Projesi (Unpublished Master Thesis), Akdeniz University, Department of Archeology, Antalya 2005.
Ibn Al' Arabi, Fusus al–Hikam: Wisdom of the Prophets, (trans. by) T. Burckhardt – A. Culme-Seymour – Swyre Farm, Gloucestershire 1975.
R. Arık, Kubad Abad, Ankara 2000.
Sir T. W. Arnold, Painting in Islam. A Study of the Place of Pictorial Art in Muslim Culture, New York 1928 (reprinted 1965).
O. Aslanapa, Türk Sanatı, Istanbul 1989.
I. Akan Atila, Aspendos, Antalya 2007.
R. W. J. Austin, Sufis of Andalusia. The Ruh al–Quds and al–Durrat al–Fakhira of Ibn 'Arabi, London, 1971
A. Aziz, Aspendos, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi 1, 1933, 99–106.
M. Barracand – A. Bednorz, Moorish Architecture in Andalusia, Cologne 2002.
M. Barry, Figurative Art in Medieval Islam and the Riddle of Bihzad of Herat (1465–1535), Paris 2004.
E. Bartur, A Rainbow Linking East and West 2, YKB Exhibition Catalogue. Istanbul 1994.
G. E. Bean, Kleinasien 2. Die türkische Südküste von Antalya bis Alanya, Munich 1970.
O. Belli, Tarih Boyunca Van, Istanbul 2004.
Ibn Bibi El–Hüseyin b. Muhammed b. Ali El–Ca'feri Er–Rugadi, El Evamiru'l–Ale'iye Fi'L–Umuri'l–Ala'iye, Vol. I–II: Selçukname (trans. by) M. Öztürk, Ankara 1996.
Z. Kenan Bilici, Köprüpazar (Belkis) Köprüsü Kitabesi Üzerine, Adalya V, 173–86.
S. S. Blair – J. Bloom, Art and Architecture of Islam 1250–1800, New Haven & London 1995.
C. E. Bosworth, The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, the Dynasty in Afghanistan and Northern India 1040–1186, Edinburgh 1977.
R. Bulliet, Islam. The View from the Edge, New York 2001.
R. Burns, Monuments of Syria. A historical Guide, London 1996.
B. Can, Antoninler Dönemi Baroğu Işığında Aspendos Tiyatrosu Bezemeleri, Adalya VIII, 2005, 89–119.
S. R. Canby, Persian Painting, London 1993.
S. Carboni, Glass from Islamic Lands, London 2001.
W. C. Chittick, The Sufi Path of Love. The Spiritual Teachings of Rumi, Albany 1983.
A. Çaycı, Anadolu Selçuklu Sanatı'nda Gezegen ve Burç Tasvirleri, Ankara 2002.
Evliya Çelebi, Seyahatname: Evliya Çelebi Seyahatnamesi Vol. II, VIII, X (edd. by) Z. Kurşun – S. A. Kahraman – Y. Dağlı, Istanbul 1999.
E. T. C. Çulpan, Türk Taş Köprüleri, Ankara 1975.
G. Demir – S. Türkmen, Documentation Work at the Şekerhane Köşkü at Ancient Selinus in 2005, Anmed 2006, 153–156.
G. Demir – S. Türkmen, Excavation and Documentation Work in 2007 at the Şekerhane Köşkü (Cenotaph) at Ancient Selinus Anmed 2008, 168–171.
Ü. Demirer, Antalya Museum, Ankara 2005.
M. Dorsay – S. Tekeli – Y. Unat, El–Cami Beyne'l-ilm ve'l-'Amel En-Nafi Fi Es-Sinaa Ti'l-Hiyel, Ankara 2002.
T. M. P. Duggan, A short account of recorded calamities (earthquakes and plagues) in Antalya Province and adjacent and related areas over the past 2,300 years – an incomplete list, comments and observations, ADALYA VII, 2004, 123–170.
T. M. P. Duggan, Supplementary data to be added to the chronology of plagues and earthquakes in Antalya Province and in adjacent and related areas, ADALYA VIII, 2005, 357–398.
T. M. P. Duggan, The motifs employed on Rum Seljuk 13th century eight pointed star tiles from Antalya Province and elsewhere in Anatolia: An Interpretation, ADALYA IX, 2006, 149–219.
T. M. P. Duggan , A 13th cen. profile portrait seal depicting the face of the Rum Seljuk Sultan Alaed–Din Keykubat I (1220–37) from Antalya Province – Precedents and Possible Influence, ADALYA X, 2007, 309–350.
T. M. P. Duggan, The Paintwork and Plaster on Evdir and Kırkgöz Hans by Antalya and some Implications drawn concerning the original appearance of 13th c. Seljuk State buildings, ADALYA XI, 2008, 321–360.
T. M. P. Duggan, Antalya'nın Selçuklu İçkalesinin Yerinin Saptanmasının Teknik Öyküsü, (trans. by) T. Kahya, Toplumsal Tarih, Sayı 172, Nisan, 2008, 30–35.
T. M. P. Duggan, Aspendos Tiyatrosunun 1930 Yılı Restorasyonu ve Sahne Binası içindeki Selçuklu Sarayına İlişkin Yeni Bulgu ve Gözlemler, in: M. Oral(ed.), “20 Yüzyılda Antalya Sempozyumu”, Kasım 2007, Akdeniz Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Araştırma ve Uygulama Merkezi yayını 2008, Vol. II, 497–511 (the photographs are no longer numbered, are oddly compressed and are not printed in order).
T. M. P. Duggan, Antalya'nin Gizli Tarihi. 2300 Yıl İçerisinde Bölgede Yaşanan Depremlerin ve Vebaların Kronolojisi, (çev.) M. Oktan, Istanbul 2011 (in print).
A. Durukan, Anadolu Selçuklu Dönemi Kaynakları Çerçevesinde Baniler, Sanat Tarihi Defterleri 5, 2001, 43–132.
E. B. Eastwick, The Rose Garden of Shekh Muslihu'd–Din Sadi of Shiraz, London 1974.
S. F. Erten, Antalya Livası Tarihi, Antalya (1922) 1997.
E. Eser, Anadolu–Suriye Sanat Ilişkileri, in: A.U. Peker – K.Bilici(ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, 2 Vols, Ankara 2006, 67–73.
R. Ettinghausen – O. Grabar, The Art and Architecture of Islam (650–1250), New Haven – London 1994.
C. Fellows, Travels and Researches in Asia Minor (more particularly in Lycia), London (1852) 1975.
S. Firat, Selçuklu Sanatı: The Art of the Seljuks, Ankara 1996 (No page numbers).
B. Flemming, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lykien im Spatmittelalter, Wiesbaden 1964.
J. Freely, The Eastern Mediterranean Coast of Turkey, Istanbul 1998.
A. C. Gazioğlu, The Turks in Cyprus, a Province of the Ottoman Empire (1571–1878), London 1990.
G. Goodwin, Anatolian Bridges of the Saljuq period in: R. Hillenbrand (ed), The art of the Saljuqs in Iran and Anatolia, Costa Mesa 1994, 269–77.
M. Güçlü, 1864–1950 yılları arasında Serik (İdari, Ekonomik, Sosyal), Antalya 2000.
P. Delius – M. Hattstein, Islamic Art and Architecture, Cologne 2000.
H. Hellenkemper – F. Hild, Tabula Imperii Byzantini, Band 8, Lykien und Pamphylien, Teil I, Wein 2004.
R. Hillenbrand, Islamic Architecture. Form, Function and Meaning, Edinburgh 2000.
R. Irwin, Islamic Art, London 1997.
E. Işin, Ed. Aladdin's Lamp. Sultan Alaeddin Keykubat and the art of the Anatolian Seljuks, Yapı Kredı Exhb. Cat, Istanbul 2001.
M. Ş. İpşiroğlu, Ahtamar Kilisesi Işıkla Canlanan Duvarlar, Istanbul 2003.
A. H. M. Jones, Cities of the Eastern Roman Province, Oxford 1998.
A. Karaçağ, Alçı Sanatı, in: A. U. Peker – K. Bilici (ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler dönemi uygarlığı, 2 Volumes, Ankara 2006, 493–505.
I. Karamut, Work by Alanya Museum in 2002, News of Archaeology from Anatolia's Mediterranean areas (ANMED), 2003–1, 53–4.
I. Karamut, The work carried out by Alanya Museum in 2003, News from Archaeology from Anatolia's Mediterranean areas (ANMED), 2004–2, 119–120.
P. Kessener – S. Piras, The Aspendos Aqueduct and the Roman–Seljuk Bridge across the Eurymedon, ADALYA III, 1998, 149–168.
Léon de Laborde, Voyage en Orient I, Paris 1839.
K. Graf v. Lanckoronski, Die Städte Pamphyliens und Pisidiens, Wein 1890.
R. Lane-Fox, Pagans and Christians in the Mediterranean World from the second century A.D. to the Conversion of Constantine, London 1986.
M. Lings, Muhammad. His life based on the earliest sources, London 1983.
S. Lloyd – D. Storm Rice, Alanya ('Ala'iyya), London 1958.
M. C. Lyons – D. E. P. Jackson, Saladin. The politics of the Holy War, New York 1997.
S. Mitchell, Anatolia. Land, Men and Gods in Asia Minor, Vol. II, The Rise of the Church, Oxford 1995.
Nizami, Chosrou und Schirin, trans. by J. Christoph Bürgel, München 1980.
S. Okay, Antalya Müzesındeki Aspendos Çiniler, Lisans Tezi, Ankara D.T.C. Fak., 1985.
B. Onat, Bir Zamanlar Antalya; Bir Antalya Sevdalısının Kaleminden, Istanbul 2000.
G. Öney – Ü. Erginsoy, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları, Maden Sanatı, Ankara 1992.
G. Öney, Anadolu Selçuk Mimarisinde Arslan Figürü, Anadolu (Anatolia) XIII, 1971, 1–64.
Y. Önge, Alanya ve Alara Kalelerindeki Selçuklu Hamamları, in: Antalya 3. Selçuklu Semineri, 1989, 117–124.
M. Edip Özgür, Aspendos, Istanbul 1988.
O. Pancaroğlu, Seljuks of Iran and their successors – The Emergence of Turkic Dynastic Presence in the Islamic World: Cultural Experiences and Artistic Horizons, 950–1250, in: D.J. Roxburgh (ed.), Turks – A Journey of a Thousand Years 600–1600, London 2005, 70–101.
G. Parlar, Anadolu Selçuklu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Ögeler, Ankara 2002.
A. Denti di Pirajano, A Cure for Serpents; A doctor in Africa, London 1955.
S. Redford, The Seljuqs of Rum and the Antique, Muqarnas X, 1993, 148–156.
S. Redford, Seljuk pavilions and enclosures in and around Alanya, AST XIV/1, 1996, 453–467.
S. Redford, Pavilions Southeast of Alanya, AST XV/1, 1997, 71–95.
T. T. Rice, Some reflections aroused by four Seljukid stucco statues Anatolica II, 1968, 112–121.
R. M. Riefstahl's, Persian Islamic Stucco Sculpture, The Art Bulletin, Vol. XIII, 1931, Plates 514–519.
R. M. Riefstahl, Turkish Architecture in South West Anatolia, Cambridge Mass. 1931.
B. W. Robinson, Fifteenth–Century Persian Painting. Problems and Issues, New York – London 1991.
J. M. Rogers – R. M. Ward, Süleyman the Magnificent; Ex. Cat., London 1988.
P. C. Rossetto – G. P. Sartorio, Teatri greci e romani II, Rome 1994.
The Mathnawi of Jalalud'din Rumi, (trans.) R. A. Nicholson, Books I–VI, Cambridge (1934) 1982.
J. Rypka, Poets and Prose writers of the Late Saljuq and Mongol Periods, in: J. A. Boyle (ed.), The Saljuq and Mongol Periods. The Cambridge History of Iran, Vol. 5, Cambridge 1968, 550–625.
F. Sarre, Konya Köşkü, (trans, notes, Ş. Uzluk), Ankara 1989.
F. Sear, Roman Theatres: An Architectural Study, Oxford 2006.
F. Stark, Letters from Syria, London 1942.
Ö. Süslü, Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu Kıyafetleri, Ankara 1989.
Y. Tabbaa, The transformation of Islamic art during the Sunni Revival, London 2002.
C. Texier, Küçük Asya Coğrafyası 3, (trans. by) A. Suat, Ankara 2002.
N. M. Titley, A 14th century Nizami Manuscript in Tehran, Kunst des Orients VIII, 1972, 120–125.
O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, Istanbul 1993.
A. O. Uysal, Kubad–Abad Kazı Buluntularında Sikkeler ve Mühürler, in: I. Uluslararsı Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, II Vol, Konya 2001, 389–396.
E. Uyumaz, Sultan I. Alaeddin Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasi Tarihi (1220–1237), Ankara 2003.
İ. Ünal, Antalya Bolgesindeki Çinili Eserler, Türk Ethnografya Dergisi XIV, 1974, 15–55.
B. Workman, Persecution in the Early Church, London 1923.
A. T. Yavuz, Antalya Kemer'deki Selçuklu Köşkü, in: O. Aslanapa – E. İhsanoğlu (ed.), Emin Bilgiç Hatıra Kitabı, İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, Istanbul 2000, 297–302.
Ş. Yetkin, Sultan Alaedddin Keykubat'ın Alara Kalesi Kasrı Hamamındaki Freskler, Sanat Tarihi Yıllığı III, 1969–70, 69–88.
L. Yılmaz, Antalya (16. Yüzyılın Sonuna Kadar), Ankara 2002.