Osmanlı Medrese Geleneğinde Bir Varlık Alanı Olarak Dil: Mollâ Câmî ve Hâşiyelerinde Grameri Aşma Çabası / Language as a Space of Entity in the Ottoman Madrasa Tradition: Attempt to Exceed Grammar in Mollā Jāmī and its Annotations

Bu çalışmada, Mollâ Câmî ve haşiyelerindeki metafizik açıklamalar ele alınmaktadır. Bu eserler, Osmanlı medrese eğitiminde yaygın olarak yer edinmiş gramer metinleridir. Bu eserlerde bir dil bilgisi konusu olarak cümlenin kuruluşu, bir varlık sorunu olarak ele alınmakta ve cevher, araz, madde, sûret, yakın sebep, uzak sebep gibi metafizik kavramlarla işlenmektedir. Bu eserlerin müellifleri, Aristoteles’in fizikte uyguladığı dört sebep nazariyesinin kelâmcılar tarafından kabul edilmiş şeklini cümlelerin çözümlenmesinde esas almışlardır. Böylece Mollâ Câmî (ö. 898/1492) ve yorumcuları kendilerinden önceki gramer bilginlerinden farklı bir yaklaşımı ve terminolojiyi benimsemişlerdir. Bu itibarla nahiv tarihi açısından, onları ayrı bir ekol olarak ele almamız gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Molla Câmi, medrese, nahiv, metafizik, i‘râb, nedensellik

-

This work deals with metaphysical explanations in Mollā Jāmī and its annotations. These works are grammar texts widely present at the Ottoman madrasa education system. In these works, the formation of sentence as the subject of grammar is considered as a question of being and is discussed along with some concepts of metaphysics such as substance, accident, matter, form, and close cause, distant cause. In their analyses of sentences, the authors of these works have based their work on revised version of Aristotle’s theory of four causes applied in physics by mutakallimīn. In this way, Mollā Jāmī (d. ah 898/ad 1492) and his commentators have adopted an approach and terminology differing from previous scholars of Arabic grammar. From this point of view, we need to discuss them as a different school in the history of nahw (Arabic grammar)

Keywords:

Mollā Jāmī, madrasah, nahw, metaphysic, i‘rāb, causality,

PDF

___

Akçay, Mustafa, “Siyâlkûtî” DİA, TDV yay., İstanbul, 2009.
Altaş, Eşref, Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2009.
el-Arketînî, Mollâ Yunus, “et-Terkîb”, e-Mecmu‘atu’n-Nahviyye (thk. Muhammed Can, Şefkat yay., İstanbul, 2012.
Bilen, Osman, “Mantık İle Gramer İlişkisi Üzerine İki Görüş”, D.E.Ü.İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIII-XIV, 2001.
el-Birde‘î, Sa’dullah, Hadâiku’d-Dekâik, Salah Bilgi Kitabevi yay., İstanbul, tsz.
el-Birgivî, Muhammed, “el-‘Avâmil”, el-Mecmu‘atu’n-Nahviyye (thk. Muhammed Can), Şefkat yay., İstanbul, 2012.
el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı (çev. BurhanKöroğlu Hasan Hacak- Ekrem Demirli) Kitapevi yay., İstanbul, 1999.
el-Cürcânî, Abdulkahir, “el-‘Avâmil”, e-Mecmu‘atu’n-Nahviyye (thk. Muhammed Can), Şefkat yay., İstanbul, 2012.
el-Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkıf (Mahmud Ömer ed-Dimyâtî), I-VIII, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1998.
______, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Matba’tu’l-Hayriyye, Mısır, H. 1306.
Çarpurdi, Ahmed b. Hasan, el-Muğni fi ‘İlmi’n-Nahv, Mektebetu Diyarbekir, Diyarbakır, 2012.
Çıkar, Mehmet Şirin, Nahiv-Mantık Tartışmaları Bağlamında Yahya b. Adi’nin Konumu ve “‘Yunan Mantığı ile Arap Nahvi Arasındaki Farklar’ Adlı Makalesi” Kutadgubilig, Sayı: 7, 2005.
______, Arap Dil Biliminde Kırılma Noktası: “İbnu’s-Serrâc ve Nahiv ilminde Usûl Geleneği”, Ekev Akademi Dergisi, VIII, Sayı: 20, 2004.
______, Mehmet Şirin, “ez-Zeccâcî’nin el-İdâh fi ileli’n-Nahv ve el-Cümel fi’n-Nahv adlı eserleri bağlamında Nahiv İlmine Bakışı” Nüsha, IV, Sayı: 14, 2004.
______, Mehmet Şirin, “Arap Dilbilim Çalışmalarında, “Had/tanım” Terimi ve er-Rummânî’nin “el-Hudûd” Adlı Eseri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, V, Sayı: 2, 2005.
Çiçek, M. Halil, Şark Medreselerinin Serancamı, Beyan yay., İstanbul, 2009.
Dayf, Şevkî, el-Medârisü’n-Nahviyye, Dâru’l-Me‘ârif, Kahire, 1119.
Doru, Nesim, “Yahyâ b. Adî’ye Göre Mantık-Gramer İlişkisi (Dilin Mantığı ve Mantığın Dili Üzerine Bir Tartışma),” Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VI, Sayı: 1, 2004.
Ebû Tâlib, “Hâşiye Ebî Tâlib ‘ala Şerhi’s-Suyûtî ‘ala’l-Elfiyye”, Mecmuatu’n-Nasiyye, Midyat, tsz.
el-Eş’arî, Ebû’l-Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn (thk. Nevâf el-Cerrâh), Dâru Sâdir, Beyrût, 2008.
el-Fârâbî, Ebû Nasr, İhsâu’l-‘Ulûm (thk. ‘Ali Ebû Mulhim), Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, Beyrût, 1996.
______, et-Ta‘lîkât (thk. Ca‘fer Âlî Yâsîn,), Dâru’l-Menâhil, Beyrut, 1988.
el-Fârisî, Ebû ‘Alî Hasen b. Ahmed b. Abdilğaffâr, et-Ta‘lîke ‘alâ Kitâbi Sibeveyh (thk. ‘Avd b. Hamd el-Kûzî), Matba ‘atu’l-Emâne, Kahire, 1990.
el-Gazâlî, Ebû Hâmid, İlcâmu’l-‘Avâm ‘an ilmi’l-Kelâm, Muhib Matbbaası, İstanbul, 1287.
______, el-Mustesfâ min ilmi’l-usûl, (thk. Hamza b. Züheyr Hâfiz), Medine, tsz.
Gümüş, Sadrettin, “Cürcânî” DİA, 1993.
Hızlı, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII, Sayı:1, 2008.
el-Himsî, “Hâşiyetu’l-Himsî ‘ala Şerhi’t-Tasrih ‘ala’l-Elfiyye”, Mecmuatu’n-Nasiyye, Midyat, tsz.
İbnu’l-Enbârî, Ebü'l-Berekât Kemâluddin Abdurrahmân b. Muhammed, Nüzhetü'l-Elibba fî Tabakati'l-Üdebâ (thk. İbrahim es-Samarrâî), Mektebetu’l-Menâr, ez-Zerkâ’, 1985.
İbn Hâcib, “el-Kâfiye”, el-Mecmu’atu’n-Nuriyye (thk. Muhammed Nuri Nas), Dâru Nuri’s-
Sabah, Midyat, 2010.
İbn Sînâ, Kitabu’ş-Şifa: Fizik (çev. Muhittin Macit-Feruh Özpilavcı), Litera yay. İstanbul, 2004.
______, Kitabu’ş-Şifa: Metafizik, (çev. Ekrem Demirli – Ömer Türker), Litera yay. İstanbul, 2004.
İbn ‘Usfûr, Ebu’l-Hasan ‘Alî b. Mü’minu el-İşbîlî, Şerhu’l-Cümeli’z-Zeccâcî, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrût, 1988.
el-Îcî, Adudu’d-Din Abdurrahman; el-Mevâfık fi İlmi’l-Kelâm, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut, tsz.
el-Kadî, Ebu’l-Hasan Abdu’l-Cebbâr, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-‘Adl: el-Mahlûk (edt. İbrahim Medkûr), Yayın Evi yok, Kâhire, tsz.
______, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-‘Adl: et-Tevlîd, (thk. Tevfîk et-Tavîl ve Saîd Zâd, edt. İbrahim Medkûr ve Tâhâ Hüseyin), Yayın Evi yok, Kâhire, tsz.
______, Şerhu Usûli’l-Hamse, Mektebetü Vehve, Kahire, 1965.
Kara, İsmail, İlim Bilmez Tarih hatırlamaz Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Bir Kaç Not, Dergah yay., İstanbul.
Kumbasar, H. Murat “Taftâzânî (H.722-792/M.1322-1390)’nin Eserleri”, Atatürk Üniversitesi
İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 25, 2006.
Lârî, Abdulğafur, “Hâşiyetu AbdilğefurLârî ‘alâ Şerhi’l-Câmî), el-Mecmu’atu’n-Nuriyye (thk. Muhammed Nuri Nas), Dâru Nuri’s-Sabah, Midyat, 2010.
el-Milanî, Abdurrahman, Şerhu’l-Muğnî fi’n-Nahv, Şifa Yay., İstanbul, 2012.
Mollâ Câmî, Nureddin Abdurrahman, “Fevâidu’d-Diyâiyye”, el-Mecmu’atu’n-Nuriyye (thk. Muhammed Nuri Nas), Dâru Nuri’s-Sabah, Midyat, 2010.
_____, Mollâ Câmî (Fevâidu’d-Diyâiyye), Salah Bilici Kitabevi, İstanbul, tsz.
el-Musılî, Ebû’l-Feth Osman, el-Hasâis, I-III, el-Heyetü’l-Mısriyye, Kahire, 1988.
el-Musılî, Ye‘îş b. ‘Ali b. Ye‘îş, Şerhu’l-Mufassâl li’z-Zamahşerî (thk. Emîl Bedî‘ Ya‘kûb), 1-IV, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2001.
Okumuş, Ömer, “Abdurrahman Câmî” DİA, TDV yay., İstanbul, 1993.
Öçal, Şamil, “Felsefe Kelâm İlişkisi” İslam Felsefesi Tarihi (ed. Bayram Ali Çetinkaya), Grafiker yay., Ankara, 2012.
Özcan, Tahsin, “Rahmi Efendi” DİA, TDV, İstanbul, 2007.
Pirinç, Ahmet, “İslam Düşüncesinde Zihni Varlık (Vucud-ı Zihnî) Anlayışının Bilgi Felsefesi Bağlamında Değerlendirilmesi” Amasya İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 2.
Radiyy, Muhammed b. Hasan el-İsterâbâdî, Şerhu’r-Radiyy li Kâfiye İbn Hâcib (tah. Hasan b. Muhammed İbrahim el-Hıfzî) Câmi‘etu’l-İmâm Muhammed b. Su‘ûd el-İslâmiyye, Riyad, 1993.
Rahmi Efendi, Muhammed “‘Akdu’n-Namî ‘ala’l-Câmî”, el-Mecmu’atu’n-Nuriyye (thk. Muhammed Nuri Nas), Dâru Nuri’s-Sabah, Midyat, 2010.
Sibeveyhî, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman, Kitâbu Sibeveyh (thk. Abdusselâm Muhammed Harun), Mektebetu’l-Hancî, Kahire, 1988.
Sinanoğlu, Mustafa, “el-Mevâkif”, DİA, TDV yay., 2004.
es-Siyâlkûtî, Abdulhakim, “Hâşiye Abdilhakim es-Siyâlkûtî ‘ala Hâşiye ‘Abdi’l-Ğafûr Lârî”, el-Mecmu’atu’n-Nuriyye (thk. Muhammed Nuri Nas), DâruNuri’s-Sabah, Midyat, 2010.
______,“Hâşiye ‘alâ, Şerhi’l-Mevâkıf”, Şerhü’l-Mevâkıf (Mahmud Ömer ed-Dimyâtî), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1998.
et-Tevhîdî, Ebu Hayyan, Kitabu'l-İmtâ ve'l-Müânese, (haz. Ahmed Emin ve Ahmed Zeyn, Kahire, 1953.
et-Teftazanî, Mesud b. Ömer, Şerhu’s-Sa’d ‘alâ Tarifi’z-Zencânî (Tedrîcu’l-Edânî), Midyat, tsz.
______, Şerhu’l-Mekâsıd, thk. Abdurrahman Umere, ‘Alemu’l-kütüb, Beyrut, 1998.
Tüccar, Zülfikar, “Sîrâfî” DİA, TDV yay., İstanbul, 2009.
Türker, Sadık, “Erken Klasik Arap Dilbilgisel Düşüncesinde Kıyas ve temelleri”, Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları, XI, 2007.
Ulukütük, Mehmet, “Dinin Grameri versus Felsefenin Mantığı: İslam Düşüncesinde Dinî ve Felsefî Epistemeler Gerilimin Mantıksal ve Gramatik Temelleri” İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, III, Sayı:2, 2012.
Veledu Ebâhu, Muhammedu’l-Muhtâr, Târihu’l-Nahvi’l-‘Arabî fi’l-Maşrik ve’l-Mağrib, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2008.
Versteegh, C. H. M., Arabic Grammar and Qur’anic Exegesis in Early Islam, E. J. Brill Leiden, 1993.
______, Greek Elements in Arabic Linguistic Thinking, Leiden, E. J. Brill, 1977.
Yalar, Mehmet “Medreseler Üzerine Yapılan Röportaj” e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, S. 3, 2010.
Zencânî, İbrahim, “İzzî” Mecmuatu’s-Sarf Şürûh ve’l-Hevâşî, Eser Kitabevi, İstanbul, tsz.