IRAK TÜRKMEN SÖZLÜ HALK EDEBİYATINDA HORYATIN EDEBÎ VE MUSİKİ YAPISI

Bu çalışma giriş ile birlikte iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde horyatın edebî yapısı başlığı altında tanımı, şekil özellikleri; cinaslı, kafiyeli, redifli ve kafiyeli, kelime tekrarı ile kurulan, kanatlı ve dörtten fazla mısradan oluşan altı tür altında tasnif edilerek her tür hakkında örnekler verilmiştir. Horyatın muhteva özellikleri ise; milli şuuru ifade eden, tasavvufî inancı ifade eden, hikmet ifade eden, zamandan, felekten, aşktan ve sevgiliden şikâyeti ifade eden, yiğitlik ve kahramanlığı ifade eden, talih veya şansızlığı ifade eden, dert, keder ve hüzün ifade eden, aşk ve sevgiyi ifade eden, öğüt ifade eden, özlemi ve ayrılığı ifade eden, dilek ve temenniyi ifade eden, dua ifade eden, beddua ifade eden ve iyi ve kötü dostu anlatan horyatlar olmak üzere on dört tür olarak incelenmekte ve her tür hakkında bir horyat örneği sunulmaktadır. İkinci başlık altında ise horyatın musikî yapısı incelenmektedir. Bu bölümde horyatın musikî tanımı, horyat usûllerinin tarihçesi; Atıcı, Beşiri, Darmangâhâ, Delliheseni, İdele, İskenderi, Karabaş, Kesük; dik (tiz) Kesük, Mehav Kesüği, Kesük Matarı, Kızıl, Kürde, Malalla, Mazan, Matarı, Memeli, Muçıla, Muhalif, Nobatçı, Şerife, Ümergele ve Yetimi usûlü olmak üzere yirmi iki usûlün tarihçesi ya da ortaya çıkışı hakkında bilgi verilmektedir. Horyat usûlleri ezgi ve ağız özelliklerine göre tasnif edilmektedir. Bayatî çeşnili usûller; Karabaş, Mazan, Şerife ve Ümergele; Hüseynî çeşnili usûller; İdele ve Yolçı; Segâh çeşnili usûller; Atıcı, İskenderi; Rast ve Mahur çeşnili usûller; Beşiri ve Yetimi; Çargâh çeşnili Matarı usûlü. Farklı ağız ve ezgilerle icra edilen usûller ise Darmangâhâ usûlü; Saba çeşnili Darmangâhâ (Kerkük ağzı), Hüseynî çeşnili Darmangâhâ (Tuzhurmatu ağzı). Delliheseni usûlü; Hicaz çeşnili Delliheseni (Kerkük ağzı), Hicaz çeşnili Delliheseni (Tuzhurmatu ağzı) ve Bayatî çeşnili Delliheseni (Erbil ağzı). Segâh çeşnili Kesük usûlü; Dik(tiz) Kesük, Mehav Kesüğü ve Kesük Matarı. Kızıl usûlü; Rast çeşnili Kızıl (Kerkük ağzı) ve Çargâh çeşnili Kızıl (Tuzhurmatu ağzı). Kürde usûlü; Hicaz çeşnili Kürde (Emin Bağvan ağzı), Tahir çeşnili Kürde (Yasin Bağvan ağzı) ve Tahir çeşnili Telli Kürde. Muçıla usûlü; Bayatî çeşnili Muçıla, Hicaz çeşnili Muçıla ve Hicaz ve Bayatî çeşnili Muçıla usûlü. Hicaz ve Bayat Çeşnili Nobatçı Usûlü. Hüzzam çeşnili Muhalif usûlü; Osmanlı Muhalifi ve Telli Muhalif olarak tespit edilmekte ve horyat icracısının ses özellikleri ele alınmaktadır.

THE LITERAL AND MUSICAL STRUCTURE OF HOYRAT IN IRAKIAN TURKMEN ORAL FOLK LITERATURE

This study is consisted of two parts including the introduction. In the first part, under the heading of horiat’s literary structure, horiat’s definition and form features are explained by giving examples about six types, classified as the ones with puns, the ones with rhymes, the ones with redifs and rhymes, the ones with repetitions, the ones with wings and the ones composed of at least four lines. As for horiat’s themes, they are studied as fourteen types mentioning national conscience, sufistic belief, wisdom, bravery and exploit, luck and misfortune, sorrow, grief and gloom, love and attachment, advice, longing and seperation, wish and request, pray and curse, complaint about time, fate, love and beloved and good and bad friends. Examples from each theme are also provided. Under the second heading, horiat’s musical structures are examined. In this part, horiat’s musical definition, the history of horiat usuls and the information of twenty two usuls and their emergence are given including Atici, Beshiri, Darmangaha, Delliheseni, İdele, İskenderi, Karabas, Kesuk; Sharp Kesuk, Kesuk of Mehav, Kesuk Matari, Kizil, Kurde, Malalla, Mazan, Matari, Memeli, Muchila, Muhalif, Nobatchi, Sherife, Umergele and Yetimi. Horiat usuls are classified regarding their tune and dialect features: Usuls Bayati-flavoured; Karabash, Mazan, Sherife and Umergele; usuls Huseyniflavoured; İdele ve Yolchi; usuls Segah-flavoured; Atici, İskenderi; usuls Rast and Mahurflavoured; Beshiri and Yetimi; Matari usul with Chargah-flavoured. Usuls performed with different tune and dialects are detected as Darmangaha usul; Darmangaha Sabaflavoured (Kirkuk dialect), Darmangaha Huseyni-flavoured (Tuzhurmatu dialect), Usul Delliheseni; Delliheseni Hicaz-flavoured (Kirkuk dialect), Delliheseni Hicaz-flavoured (Tuzhurmatu dialect) and Delliheseni Bayati-flavoured (Erbil dialect), Kesuk usul Segah-flavoured; Sharp Kesuk, Kesuk of Mehav and Kesuk Matari, Usul Kizil; Kizil Rast-flavoured (Kirkuk dialect) and Kizil Charhag-flavoured (Tuzhurmatu dialect), Usul Kurde; Kurde Hicaz-flavoured (Emin Bagvan dialect), Kurde Tahir-flavoured (Yasin Bagvan dialect) and Telli Kurde Tahir-flavoured, Usul Muchila; Muchila Bayatiflavoured, Muchila Hicaz-flavoured and Usul Muchila Hicaz and Bayati-flavoured, Usul Nobatchi Hicaz and Bayati-flavoured, Usul Muhalif Huzzam-flavoured, Muhalif of Ottoman and Telli Muhalif. Horiat performer’s voice features are also handled.

___

AKKOYUNLU, Canan (1986) Kerkük Türklerinde Horyat Geleneği. (Gazi Üniversitesi- Yüksek Lisans Tezi). Ankara.

ÇELİK, Ali (2005) Manilerimiz ve Trabzon Manileri. Ankara: Akçağ Yayınları.

ÖZBEK, Mehmet (1977) “Türk Halk Edebiyatı ve Müziğinde Hoyrat” (1. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri). Ankara: s.281.

EL-AMİRİ, Samir Abdulhasan (1990) El-makam el-Irakî. Bağdat: Bağdat Genel Kültür İşleri Dairesi.

EL-RECEP, Muhammed (1983) El-makam el-Irakî. Bağdat: Mektebetü’l Mütenebbi Yayınları.

ERBİL, Sedat (1959) “Hoyrat”, Beşir Gazetesi. S. 22. s.3.

DAKUKLU, Mehmet (1968) “Hoyratlarımız ve Azerbaycanlı Bir Eser”. Kardaşlık Dergisi. C. 8, S. 8–9. Bağdat: s. 30.

HÜRMÜZLÜ, Habib (2003) Kerkük Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Kerkük Vakfı.

PAŞAYEV, Gazenfer (1998) Irak Türkmen Folkloru. İstanbul: Kerkük Vakfı Yayınevi.

PALA, İskender (1989) Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. C. I- II. Ankara: Akçağ Yayınları.

NAKİP, Mahir (1991) Kerkük Türk Halk Musikisinin Tasnif ve Tahlili. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

NAKİP, Mahir (2009b) Kerkük Türk Halk Müziği. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.

NAKİP, Mahir (2009a) “Kerkük Halk Müziği”. Türkmeneli Dergisi. S.14. Kerkük: s.7- 9.

NACİOĞLU, Salah (1972) Tuz’dan Sesler. Kerkük: Cumhuriyet Basımevi.

SAATÇİ, Suphi (1977) Kerkük Folklorunda Hoyrat Geleneği. Diyarbakır Radyosu için hazırlanan 13 program. Diyarbakır.

SAATÇİ, Suphi (2008) Kerkük Çocuk Folkloru. İstanbul: Ötüken Yayınevi.

TERZİBAŞI, Ata (1955) Kerkük Hoyratları ve Manileri. Bağdat: Darü’l Marife Matbaası.

TERZİBAŞI, Ata (1961) Kerkük Havaları. Bağdat: Rabıta Basımevi.

TERZİBAŞI, Ata (1989) Kerkük Havaları. C.1. Bağdat, Zaman Basımevi.

TERZİBAŞI, Ata (1970–73) Kerkük Hoyratları ve Manileri. Bağdat: El-ümme Basımevi.

TERZİBAŞI, Ata (1975) Kerkük Hoyratları ve Manileri, İstanbul: Ötüken Yayınevi.

TERZİBAŞI, Ata (2007) Türkman Keşkülü. C.I. Kerkük: Gamgin Kitapevi.

TUZLU, Sermet(2011), Horyat Sözcüğünün Etimolojisi. Kardaşlık Dergisi, S.46. İstanbul. s. 42-45. Kaynak Kişiler Kaynak Kişinin Adı Soyadı: Ata TERZİBAŞI Doğum Yeri ve Tarihi:1924 Kerkük Görüşme Yeri ve Tarihi:14.10.2012 Irak- Kerkük. Kaynak Kişinin Adı Soyadı: Suphi SAATÇİ Doğum Yeri ve Tarihi: 1946 Kerkük Görüşme Yeri ve Tarihi: 29.03.2009 Türkiye - İstanbul.

IRAK TÜRKMEN SÖZLÜ HALK EDEBİYATINDA HOYRATIN EDEBÎ VE MUSİKÎ YAPISI