Ölüm ve Zulmün Üç Hali: Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis Cephesi

Bu makalede Birinci Dünya Savaşı’nda Bitlis’te Müslümanların ve Ermenilerin çektiği sıkıntılar, üç aşama/hal halinde anlatılmaktadır. Birinci aşama, Rusların ilk taarruzları sırasında Müslümanlara yaptıkları katliamlardır. İkinci aşama, 1915 ortalarında yerli Ermenilerin çektiği sıkıntılardır. Bilindiği gibi, Rusların geri çekilmesi üzerine bölgedeki Ermeniler korunmasız kaldılar. Bu süreçte Müslümanların saldırılarına maruz kaldılar ve göçe zorlandılar. Üçüncü hal ise, 1916 başlarında Rusların yeniden saldırıya geçmeleriyle başladı. 1916 başlarından itibaren Bitlis üzerinden güneye ilerlemeyi planladılar; ancak planları istedikleri gibi gitmedi. Bitlis’te düzenli ordularla milis güçlerinin ittifak ettiği büyük bir direnişle karşılaştılar. Rus-Ermeni birlikleri Bitlis’i geçebilmek için büyük katliamlar yaptılar. Müslüman ahalinin yaşadığı yerlerde kadın, çocuk ve ihtiyarlardan oluşan grupları toplu olarak katlettiler. Rus Ermeni kuvvetleri yeniden Müslüman ahaliye zulmetmeye başladılar. Bu süreç Rusya’da Bolşevik devriminin belirtilerinin görülmeye başlamasına kadar devam etti. Ermenilerin Ruslarla birlikte hareket ederek eski komşuları olan Müslümanlara zulmetmesi Müslümanlar arasında Ermenilere karşı büyük nefretlerin oluşmasına zemin hazırladı. Daha sonraki olaylarda bu nefretlerin büyük payı oldu.

Anahtar Kelimeler:

Bitlis, Birinci Dünya Savaşı, Ermeni, Rus, Kürt Milis

In this paper describes in three phases, the suffering of Muslims and Armenians in Bitlis. The first stage are the massacres committed by the Russians against Muslims, during the first attack. The second stage is the persecution of indigenous Armenians in mid-1915. As is known, on the withdrawal of Russian, Armenians in the region were left unprotected. In this process, the Armenians were subjected to attacks by Muslims and forced migration. The third state began with the Russians to attack once again in early 1916. From the beginning of 1916, They plan to advance southwards through Bitlis, but their plans did not go as they wish. They were met with great resistance, the regular army allied militia. Russian-Armenian troops have made a great slaughter in order to pass the Bitlis. Russian, Armenian forces again began to persecute the Muslim community. This process has continued until symptoms begin to appear the Bolshevik revolution in Russia. Women and children and old people were massacred in bulk, in arreas inhabited by Muslims. These developments led to the increase of hatred between the two communities

Keywords:

Bitlis/Baghest, World War I, Armenian, Russian, Kurdish Militias,

PDF

___

Arşiv Malzemeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.)

Hariciye Siyasî (HR.SYS), 2872/2-112, 113, 145, 167, 168, 169, 170, 172, 173, 174, 176, 177

Dahiliye Kalem-i Mahsûs (DH.KMS), 41/36-2 HR.SYS., 2872/2-93

Şifre Kalemi (DH.ŞFR), 55/55; 54/9; 52/282; 52/200

Memurin Kalemi (DH.EUM.MEM), 62/57. Süreli Yayınlar

Takvim-i Vekâyi, 2189 (19 Mayıs 1331). Araştırma Eserler

Altınay, Ahmet Refik. İki Komite İki Kıtal. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1999.

Akçora, Ergünöz. Van ve Çevresinde Ermeni İsyanları (1896-1916). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1994.

Arslan, Ali. Kutsal Ermeni Papalığı. İstanbul: Truva Yayınları, 2005.

Aydoğan, Erdal. “Yeni Belgeler Işığında Bitlis Vukûâtı.” Atatürk Üni- versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 49, (2013): 309-322.

Bayur, Yusuf Hikmet. Türk İnkılâp Tarihi. C.III/III, Ankara: TTK Ya- yınları, 1991.

Bediüzzaman Said Nursi. Tarihçe-i Hayat. İstanbul: Yeni Asya, 1995.

Çağlayan, K. Tuncer. “Birinci Dünya Savaşı Sonlarında Kafkasya’da İngiliz Faaliyetleri.” Belleten, LXIV, 240 (2000): 487-507.

Çiçek, Kemal. Ermenilerin Zorunlu Göçü. Ankara: TTK Yayınları, 2005.

Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskanı. Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın- ları, 2007.

Halil Paşa. İttihad ve Terakki’den Cumhuriyet’e, Haz. Taylan Sorgun. İstanbul: Destek Yayınları, 2010.

Hewsen, Robert H. “Historical Geography of Baghest/Bitlis and Ta- ron/Mush.” Armenian Baghest/Bitlis and Taron/Mush, 41-59. California: Mazda Publishers, 2001.

Hovannisian, Richard G. “Armenian Baghest/Bitlis and Taron/Mush.” Armenian Baghest/Bitlis and Taron/Mush, 1-41. California: Mazda Publishers, 2001

Karadeniz, Yılmaz. “Bitlis’te Ermenilerin Müslüman Halka Yaptıkla- rı Katliamlar ve Batılı Devletlerin Katliamlardaki Rolü (1913- 1919).” Turkish Studies, 6, 1405-1420.

Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi, C.IX, Ankara: TTK Yayınları, 1999.

Karpat, Kemal H. Ottoman Population, 1830-1914. Wisconsin: The University of Wisconsin Press, 1985.

Knapp, Grace H. The Tragedy of Bitlis. New York: Fleming H. Revell Company, 1919.

Lewy, Guenter. 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne Oldu?. İstanbul: Timaş Yayınları, 2012.

Ölmez, Adem. “Rusya ile Eçmiyazin Katogigosluğu’nun İlişkilerinin Osmanlı Ermenilerine Etkileri.” Hoşgörüden Yol Ayrımına Er- meniler, Yay. Haz. Prof. Dr. Metin Hülagu vd., 113-129. Kayse- ri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 2009.

Ölmez, Adem. İstanbul Ermeni Olayları ve Yahudiler. İstanbul: Kurtu- ba Yayınları, 2010.

Ölmez, Adem. Uzun Yürüyüş. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.

Özşavli, Halil. Urfa Ermenileri. Ankara: Gazi Kitabevi, 2013.

Serdar, Mehmet Törehan. Bitlis (1915-1916) Tehcir-Göç-İşgal ve Kur- tuluş. Bitlis: Bitlis Valiliği Kültür Yayınları, 2007.

Sertçelik, Seyit. “Rus Arşiv Belgeleri Işığında Ermeni Soykırımı İddi- alarına Dair.” Yayınlanmamış Proje, SBB-2004.

Sönmez, Selim. “Bediüzzaman Said Nursi’nin Birinci Dünya Savaşı’nda Ermeniler ve Ruslarla Çatışmaları ve Esaretine Dair Bazı Vesikalar.” Köprü 96, (Güz-2006): 243-263.

Süslü, Azmi; Öğün, Gülay; Serdar, M. Törehan. Van, Bitlis, Muş ve Kars’taki Ermeni Katliâmları-Gazilerle Mülakat. Van: Van Yü- züncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, 109-147.

Şaşmaz, Musa. Kürt Musa Bey Olayı (1883-1890). İstanbul: Kitabevi, 2004.

Tuncer, Orhan Cezmi. “Diyarbakır-Bitlis Kervan Yolu ve Üzerindeki Hanlarımız.” Vakıflar Dergisi 25 (1995): 5-30.

Uçarol, Rifat. Siyasi Tarih. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2000.

Walker, Christopher J., “The End of Armenian Taron and Baghest 1914-1916.” Armenian Baghest/Bitlis and Taron/Mush, 191- 206. California: Mazda Publishers, 2001.