Kur’an Kıssaları Işığında Çocukların Ahlâk Eğitiminde İlkeler

slam toplumunda çocukların ahlak eğitimi; önemli sorunların başında gelmektedir. Özellikle toplum, teknoloji ve iletişim araçlarından kaynaklanan olumsuzlukların kültürel yapının oluşumundaki etkisiyle bu sorunlar daha da büyümüştür. Kur’an’da yer alan peygamber kıssaları, çocuklara yönelik çeşitli ve kapsamlı ahlak eğitim ilkeleri sunmaktadır. Bu çalışma, Hz. İbrahim, Hz. Yusuf, Hz. Nuh ve Hz. Lokman kıssalarında ahlak eğitimine dönük ilkeleri incelemeyi hedeflemektedir. Çalışmada çocukların ahlak eğitimi ile ilgili, pek çok prensip elde edilmiş olup başlıcaları şunlardır: Ailedeki gerek gayrı müslim gerekse olumsuz tutuma sahip fertlerin İslâm’a davet edilmesinde yumuşak bir üslup ve makul delillere dayanan hikemî yöntemlerin kullanılması; çocuğun karakterinin geliştirilmesi arzu ve isteklerin doğrudan değil dolaylı bir söylemle dile getirilmesi; aile ilişkilerinde sevgi ve hoşgörü dilinin hakim kılınması; çocuklara hitapta bulunurken ödül ve ceza dengesinin gözetilmesi; cocuğa öğüt verirken, onu yönlendirirken ve cocuğun ahlakî yönünü inşa ederken ikna edici ve açıklayıcı bir dil kullanılması. Ayrıca, çocuğun inanç ve ibadet hayatında, özellikle namaza yönlendirilmesinde babanın belirleyici bir rolü bulunmaktadır. Bunun yanında, çocuklar arasında kıskançlığa meydan vermemek için sevgide adaleti gözetmesi ve çocuklarına zorluklarla baş etmeyi ve mücadelede sabırlı olmayı öğretmesi gerekir. Büyüklerine karşı saygılı olmayı öğretmenin yanında aile efradı arasında yardımlaşma ve uyumu sağlamalıdır. Kur’an kıssalarının öğrettiği gibi, ruhsal, bedensel, sosyal ve bilişsel ihtiyaçlar bir bütün olarak ele alınmalı ve çocuğun ailedeki olumsuz tutum ve davranışları uygun yöntemlerle düzeltilmelidir.

Principles in the Moral Education of Children in the light of Qur’anic Stories

The moral education of children is at the forefront of the challenges faced by Islamic societies and, more especially, after the increased number of negative social and technological influences on cultural elements of the generations. The verses of Qur’anic stories display diverse and comprehensive models related to family relationships. This article aims to show the principles in the moral education of children in the stories of Abraham, Joseph, Noah and Lukman Hakim -peace be upon them– by indicating their characteristics and by extracting and analyzing their educational implications. The most important principles, which this article discusses, are: the use of the wise method, based on kindness and logical evidence, in dealing with nonMuslims in the same family; the importance of developing the child’s personality through using the indirect orders method; using graininess language during family dialogue; the balance between encouragement and intimidation in disciplining children; protecting children from offending each other by making them aware of achieving a balance in their interest; getting children to be patient; showing respect for the father and mother; the importance of a harmonious relationship between the father and mother and family members in order to achieve a happy family; ensuring that the child’s religious, psychological, physical and social needs are considered and integrated; and using a gentle and judicious approach to children who seem stubborn and misguided.

___

  • .2005 باحارث، عدنان حسن. مسؤولية الأب المسلم في تربية الولد في مرحلة الطفولة. المدينة المنورة: دار المجتمع للنشر والتوزيع، البخاري، محمد بن إسماعيل. الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله صلى الله عليه وسلم وسننه وأيامه. بيروت: دار طوق ـ.1422/2001النجاة، ). معالم التنزيل في تفسير القرآن. تح. محمد عبد الله النمر.دار طيبة للنشر 510/1117البغوي، أبو محمد الحسين بن مسعود (ت: .1417/1997والتوزيع، )، أنوار التنزيل وأسرار التأويل، تح. محمد المرعشلي.بيروت: دار إحياء التراث 685/1286البيضاوي، ناصر الدين أبو سعيد الشيرازي (ت: .1418/1997العربي، .7-26 ،2012.جوان، 30/1بوخميس، بوفولة. «الأسرة وانحراف الأحداث»، التواصل في العلوم الإنسانية و الاجتماعية، .2003 البيهقي، أبو بكر أحمد. شعب الإيمان، تح. عبد العلي حامد. الرياض: مكتبة الرشد، .القاهرة: مكتبة ومطبعة مصطفى الحلبي، 2)، سنن الترمذي. تح. أحمد شاكر-محمد عبد الباقي، ط:279/892الترمذي، أبو عيسى (ت: .1395/1975القاهرة، )، الجواهر الحسان في تفسير القرآن، تح. محمد معوض - عادل 875/1470الثعالبي أبو زيد عبد الرحمن بن محمد بن مخلوف (ت: .1418/1997عبد الموجود.بيروت:دار إحياء التراث العربي، هـ)، الكشف والبيان عن تفسير القرآن، تح. أبو محمد بن عاشور.بيروت: دار 427الثعلبي، أحمد بن محمد بن إبراهيم أبو إسحاق (ت: .1422/2002إحياء التراث العربي، )، زاد المسير في علم التفسير، تح.عبد الرزاق المهدي. بيروت: دار 597/1200ابن الجوزي، جمال الدين أبو الفرج عبد الرحمن (ت: .1422/2001الكتاب العربي، . مكة المكرمة: مكتبة 2). تفسير القرآن العظيم. تح. أسعد الطيب، ط: 327/938ابن أبي حاتم، عبد الرحمن بن محمد التميمي (ت: .1419/1998نزار مصطفى الباز، حلاوة، باسمة. «دور الوالدين في تكوين الشخصية الاجتماعية عند الأبناء دراسة ميدانية في مدينة دمشق»، مجلة جامعة دمشق، .71-109 ،)27/3.2011 .1421/2001هـ)، مسند الإمام أحمد بن حنبل، تح. شعيب الأرنؤوط وآخرون. بيروت: مؤسسة الرسالة، 241ابن حنبل، أحمد (ت: ). سهم الألحاظ في وهم الألفاظ. تح: حاتم صالح الضامن. بيروت: عالم الكتب، 971/1563ابن الحنبلي، محمد بن إبراهيم (ت: .1407/1987 )، البحر المحيط في التفسير، تح. صدقي 745/1344أبو حيان، محمد بن يوسف بن علي بن يوسف بن حيان أثير الدين الأندلسي (ت: .1420/1999محمد جميل. بيروت: دار الفكر، .2000خليل، حمد محمد بيومي. سيكلوجية العلاقات الأسرية. القاهرة: دار قباء، هـ)، سنن أبي داود، تح. محمد عبد الحميد.بيروت: المكتبة العصرية.275تاني (ت: ْسِ جِ ّ أبو داود، سليمان الس .2010د. تاج العروس من جواهر القاموس.القاهرة: دار الهداية، ّد بن محمّبيدي، محمَّالز زرين، عبد الكريم. «أساليب التربية الخلقية الواردة في قصص الأنبياء عليهم الصلاة والسلام في القرآن الكريم.» رسالة ماجستير غير منشورة، .1430/2009الجامعة الإسلامية بالمدينة المنورة، . بيروت: دار الكتاب 2). الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل. ط:538/1143الزمخشري، أبو القاسم محمود بن عمرو بن أحمد (ت: .1407/1986العربي، .77-108 ،)1999( ،14/3أبو زيد، نايل. «دراسة في منهج القرآن التربوي للأبوة والبنوة في سورة يوسف». مؤتة للبحوث والدراسات ). بهجة قلوب الأبرار وقرة عيون الأخيار في شرح جوامع الأخبار. تح. عبد الكريم 1376/1956آل سعدي، أبو عبد الله عبد الرحمن (ت: .1422/2002الدريني. الرياض: مكتبة الرشد للنشر والتوزيع، .)المزهر في علوم اللغة وأنواعها.بيروت: دار الكتب العلمية، 911/1505السيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر جلال الدين (ت: .1418/1998 .1991). تفسير الشعراوي. القاهرة: مطابع أخبار اليوم، 1418/1997الشعراوي، محمد متولي (ت: .2007شلبي سلوى سليم، العلاقات الأسرية في القرآن الكريم.»رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة النجاح الوطنية نابلس»، .1414/1993). فتح القدير. دمشق: دار ابن كثير، 1250/1834الشوكاني، محمد بن علي (ت: ). جامع البيان في تأويل القرآن، تح.أحمد محمد 310/923الطبري، محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب الآملي أبو جعفر (ت: .1420/2000شاكر. مؤسسة الرسالة، .1431/2010 أبو عبدو، شيرين زهير. «معالم الأسرة المسلمة في القرآن الكريم»، رسالة ماجستير غير منشورة، الجامعة الإسلامية بغزة، العسقلاني، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل. فتح الباري شرح صحيح البخاري، تح. محمد عبد الباقي. بيروت: دار المعرفة، .)1379/1959 ). المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تح. عبد السلام محمد. بيروت: 542/1118ابن عطية، أبو محمد عبد الحق الأندلسي (ت: .1422/2001دار الكتب العلمية، .1429/2008عمر، أحمد مختار عبد الحميد. معجم اللغة العربية المعاصرة.عالم الكتب، .1412/1992. دار السلام، 21علوان، عبدالله ناصح. تربية الأولاد في الإسلام. ط: .2007عنتري، محمد سعيد محمد.»معالم الأسرة النبوية في القرآن الكريم» .رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة النجاح الوطنية نابلس، .1420/1999. بيروت: دار إحياء التراث العربي، 2). مفاتيح الغيب. ط. 606/1209فخر الدين الرازي، أبو عبد الله محمد (ت: .1999الفراهي، أحمد. الرأي الصحيح في من هو الذبيح. دمشق: دار القلم، ). المصباح المنير في غريب الشرح الكبير. بيروت: 770/1368الفيومي، أحمد بن محمد بن علي الفيومي الحموي أبو العباس (ت: المكتبة العلمية. .1422/2002القاري، أبو الحسن نور الدين الملا الهروي. مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح. بيروت: دار الفكر، قاسم، رياض محمود - أبو عمرة، فايز محمود. «دعوة القرآن إلى إصلاح الأسرة و المجتمع». مجلة الجامعة الإسلامية سلسلة الدراسات .245-291 ،)2008( ،16/1الإسلامية .7إرشاد الساري لشرح صحيح البخاري، ط: ،)923/1517القسطلاني، أحمد بن محمد القتيبي المصري أبو العباس شهاب الدين (ت: .1323/1905القاهرة: المطبعة الكبرى الأميرية، .القاهرة: الهيئة المصرية 2)، لطائف الإشارات، تح. إبراهيم البسيوني، ط:465/1073القشيري، عبد الكريم بن هوازن بن عبد الملك (ت: .1394/1974العامة للكتاب .1412/1991.بيروت- القاهرة: دار الشروق، 7هـ). في ظلال القرآن. ط.1385قطب، سيد (ت: )، غرائب القرآن ورغائب الفرقان، تح. زكريا عميرات.بيروت: 850/1446القمي، نظام الدين الحسن بن محمد بن حسين النيسابوري (ت: .1416/1995دار الكتب العلمية، ). تفسير القرآن العظيم. تح. محمد شمس الدين.بيروت: دار الكتب العلمية، 774/1372ابن كثير، أبو الفداء إسماعيل بن عمر (ت: ـ1419/1999 .1429/2008المطيري، سارة هليل. «حوار الآباء مع الأبناء في القرآن الكريم»، رسالة ماجستير غير منشورة، جامعة أم القرى، .)تفسير مقاتل. تح. عبد الله محمود شحاته، بيروت: دار إحياء التراث، 150/767مقاتل، ابن سليمان أبو الحسن البلخى (ت: .1423/2002 .98-138 ،)2010، (يوليو 68ملك، بدر- الكندري، لطيفة. «تأديب الطفل بالضرب في الفكر الإسلامي»، مجلة كلية التربية بالزقازيق 3)، التيسير بشرح الجامع الصغير، ط:1031/1621المناوي، زين الدين محمد الحدادي ثم القاهري (ت: .1408/1988الشافعي، .1414/1993ابن منظور، محمد بن مكرم بن على أبو الفضل. لسان العرب.بيروت: دار صادر، .1419/1999). الغورية: دار ركابي للنشر، 920/1514النخجواني، نعمة الله بن محمود. الفواتح الإلهية والمفاتح الغيبية (ت: هـ)، مدارك التنزيل وحقائق التأويل، تح. يوسف بديوي.بيروت: دار الكلم الطيب، 710النسفي، أبو البركات عبد الله بن أحمد (ت: .1419/1998 ). الوسيط في تفسير القرآن المجيد. بيروت: دار الكتب العلمية، 468/1075الواحدي، أبو الحسن علي بن أحمد النيسابوري (ت: .1994 /1415 Aĥmed b. Ĥanbel. Müsnedü’l-İmâm Aĥmed b. Ĥanbel, thk. Şʿuayb Arnavut-Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001. Ali el-Kârî, Mirkâtul-mefâtih şerhu mişkâtu’l-mesâbîh, Beyrut: Dâru’l-fikr, 1422/2002. ‘Alvân. Tebiyetü’l-Evlâd fi’l-İslâm. Darüsselâm: yy., 1412/1992. ‘Antarî, Muhammed Said. “Ma‘alimü’l-Usreti’n-nebevüyye fi’l-Kur’âni’l-kerim.” Yüksek Lisans Tezi. Cāmi‘etü’n-necāh, 2007. Buhârî, Ebû Abullah Muĥammed b. İsmaʿil. el-Camiʿu’l-Müsnedi’s-Saĥi, thk. Muĥammed Züheyr b. Nasr. Dâru Tavķu’n-Necât, 1422/2001. Baharis, Adnan Hasan. Mesûliyetü’l-ebi’l-müslim fi terbiyeti’l-evlâd fi marheleti’t-tufûle. Medine Münevvera: Darülmüctemʿa lin-neşri vet-tazzi, 2005. Begavî, Ebû Muĥammed Ĥüseyin b. Mesud el-Begavî. Meʿâlimü’t-Tenzîl, thk. Muĥammed Abdullah en-Nemr vd. Riyad: Dâru Tayyibe, 1411/1997. Beyhaķî, Ebû Bekr Aĥmet b. el-Ĥasan b. ʿAli. Şuʿabu’imân, thk. Abduali Hamid. Riyad: Mektebutü’r-Rüşd, 2003. Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû’l-Ĥayr ʿAbdullah b. Ömer b. Muĥammed eş-Şîrazî. Envâru’t-Tenzîl ve Esraru’t-Te’vîl. Beyrut: Dâru İĥyai’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1418/1997. Buhmis, Bufule. “el-Usre ve’nhirafu’l-ehdâs,” Et-Tevâsul fi’l-ʿUlumi’l-İnsaniyye ve ictimaiyye 30, no. 1 (2012): 7–26. Ebû ‘Abdu, Şirîn Zuheyîr. “Ma‘ālimü’l-Usreti’l-Müslime fi’l-Kur’āni’l-kerîm.” Yüksek Lisans Tezi, el-Cāmi‘etü’l-İslāmiyye bi Gazza, 1431/2010. Ebû Dâvud, Suleymân b. el-Eş‘as el-Ezdî es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvud, thk. Muhammed Abdulhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿasriyyr, 1431/2010. Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît fi’t-Tefsîr, thk. Sudkî Cemîl. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1992. Ebu Zeyd, Na’il. “Dirâsetü Menheci’l-Kur’ân’t-terbevi li’l-Ubûvve ve’l-bunûvve fî sûreti Yûsuf.” Mu’te lil-Buhûs ve’d-dirâsât 14, no. 14 (1999): 77–108. Fahreddîn er-Râzî, İbn Diyauddîn Ömer. Mefâtihu’l-Gayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1999. Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâḥu’l-münîr. Beyrut: el-Mektebe el-İlmiyye, t.s. Halîl, Hamad Muhammad Beyyûmî. Seykolojiyyetü’l-ʿAlâkâti’l-Useriyye. Kahire: Dâr Kubâ, 2000. Helave, Basime. “Davru’l-Validin fi tekvin’ş-şahsiyet’l-ictima‘iyye inde’l-ebna dirase meydaniyye fi medineti Dımaşk.” Mecelletü Cami‘ti Dımaşk 27, no. 3 (2011): 71–109. İbn Atiyye el-Endelüsî, ve Ebû Muhammed Abdulhak b. Galib. el-Muharrerü’l-Vecîz. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422/2001. İbn ebî Ḥâtim, Abdurraĥman. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-ʿAzîm. Mekke-i Mukerreme: Mektebetü’l-Bâz, 1419/1997. Ibn el-Hanbelî, Muhammed b. İbrâhim. Sehmü’l-l-Elhâz fî vehmi’l-elfâz, thk. Hâtim ez-Zâmin. Beyrut: ʿAlemu’l-kütüb, 1419/1997. İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali. Fethu’l-Bârî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1379/1953. İbn Kesîr, Ebu’l-Fida’ İsmâil. Tefsîru’l-Kur’ani’l-azîm. Kahire: Dârul-kutubi’l-ilmiyye, 1419/1999. İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrût: Dâru Sadir, 1414/1993. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Zadü’l-mesir fî ilmi’t-tefsîr. Beyrût: Dârulkitâb’l-‘Arabî, 1422/2001. Kâsim, Riyad-Abu Amre, Fâyiz. “Da‘vetü’l-Kur’ân ila İslâhi’l-Usreti ve’l-Müctema‘,” Mecelletü’lCâmi‘ati’l-İslâmiyye 16, no. 1 (2008): 245–291. el-Kastalânî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir b. Abdilmelik el-Kuteybî. İrşâdu’sSarî li-Şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Matbaatu’l-Kübra el-Emîriyye, 1323/1906. Kummî, Nizâmuddîn el-Hasan en-Nişâburi. Gerâib’ul-Kur’ân ve Regâib’ul-Furkan. thk. Zekeriya Umeyrât. Beyrut: Dârul-kutubi’l-ilmiyye, 1419/1999. Kuşeyrî, ‘Abdulkerim. Letâifu’l-işârât, thk. İbrahim el-Besyûnî. Kahire: el-Heyeti’l-Misriyyeti’l‘Amme lil Kitâb, ts. Melek, Bedr- el-Kenderi, Latîfe. “Ta’dibu’t-tıfli bi’d-derbi fi’l-fikri’l-islâmî.” Mecelletü kulliyeti’tterbiye bi’z-Zekâzîk 68, (2010), 98–138. Mukātil b. Süleyman. Tefsîru Mukātil b. Süleyman. Beyrut: Dîru İhyâu’t-Turasi’l-‘Arabî, 1422/2002. el-Muteyrî, Sâre. “Hivâru’l-âbâ me’a’l-ebnâ fi’l-kur’ani’l-kerim.” Yüksek Lisans Tezi, Câmi’atü Ummi’l-Kurâ, 1924/2008. Münâvî, Zenuddin Muhammed. Et-Teysîr bi’Şerhi’l-Câmi‘i’s-sagîr. Riyad: Mektebetü’l-İmâmi’şŞafi‘î, 1408/1988. Nahcivân, Ni’metullâh b. Mahmûd. el-Fevâtihul-İlâhiyye vel-Mefâtihul-Gaybiyye. Gavriyye: Dâru’r-Rikâbî, 1419-1999. Nesefî, Ebu’l-Berakât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Medâriku’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1999. es-Sadî, ebu Abdillah Abdurrahman. Bahcetü’l-Kulubi’l-ebrâr ve kurretü ‘Uyûni’l-ehyâr fî şerhi cevâmii’l-ehbâr, thk. Abdulkerim ed-Dureynî. Riyad: Mektebutü’r-Rüşd, 1422/2002. Se‘âlebî, Abdurrahman b. Muhammed b. Mahluf. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İhyau Turâsi’l-Arabî, 1418/1997. Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed. el-Keşfu ve’l-beyân ‘an tefsiri’l-Kur’ân, thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr. Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turasi’l-Arabî, 1422/2002. Seyyid Kutub. Fî zilâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 1412/1991. Süyûṭî, Celâluddîn Abdurraḥmân b. Ebi Bekr b. Muḥammed. el-Muzhir fî ‘ulûmi’l-luğa ve envâiha. Beyrut: Beyrut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 148/1998. Ş‘aravî, Muhammed Mutevellî. Tefsirü’ş- Ş‘aravî. Kahire: Matab‘i Ahbar el-yevm, 1991. Şelebi, Selva Selim. “el-‘Alakatü’l-Useriyye fi’l-Ku’ani’l-kerim.” Yüksek Lisns Tezi, Camietü’nNecahi’l-vataniyye, 2007. Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr. Dımaşk: Dâru ibn Kesîr. 1414/1993. Tirmizî, Ebû ‘İsa Muĥammed b. İsa. Sünenü’t-Tirmizî. Kahire: Mektebetü’l-Helebî, 1395/1395. Ṭabarī, Muḥammad b. al-Jarīr. Cām‘üʿl-beyān fî taʾvīli āyi’l-Ķurʾān. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1420/ 2000. Umer, Ahmad Muhtar. Mu‘cemü’l-lügati’l-mu‘âsire. ‘Âlemül-kütüb, 1929/2008. Vâhidî, Nisâbûrî Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vesîd fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. Beyrût: Dâru’lKutubi’l-İlmiyye, 1415/1994. Zebîdî, Muhammed b. Muhammed. Tâcu’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. Kahire: Dârülhidâye, 2010. ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâikı gavâmidı’t-tenzîl ve ‘uyûni’lekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Daru’l-Kitâbil-ʿarabî, 1424/2003. Zerîn, ‘Abdulkerîm. “Esâlibu’Terbiyeti’l-hulukiyye el-vâride fî Kasasi’l-Enbiyâ’i ‘Alihum asselâm fi’l-Kur’âni’l-kerîm.” Yüksek Lisans Tezi, el-Câmi‘atu’l-İslâmiyye bi’l-medineti’lMünevvere, 1430/2009.