Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi

Abdurrahmân Bistâmî (1380-1454), 15. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında faaliyet gösteren ve daha sonraki Osmanlı düşünce tarihinde iz bırakan alimlerden biridir. Harf ilmi başta olmak üzere gizli ilimlerle olan uğraşısı, dönemindeki Osmanlı sarayının ve saray çevresindeki ulemânın dikkatini çekmiş, kelâm ve usûl-i fıkıh gibi klasik medrese bilimleriyle meşgul olan ulemânın ürettiği birikime yeni bir boyut katmıştır. Fazlullah Esterâbâdî ve takipçilerinin ortaya koyduğu Hurûfîlik akımına şiddetle karşı çıkmasına rağmen harf ilmine diğer ilimler arasında önemli bir yer veren Bistâmî, bilimler ansiklopedisi olarak el-Fevâyihü’l-Miskiyye’yi telif etmiştir. Arapçaya aktarılmış Yunan felsefe geleneğiniyle (Greko-Arabik felsefe) ana çatısı belirlenen bu eserde, 10. yüzyılda ortaya çıkan İhvân-ı Safâ ekolünün etkileri görülür. Bistâmî, öncelikle bir bilimler sınıflandırması sunan bu eserde İhvân’ın çerçevesine bağlı kaldığı gibi, tüm dinî ve felsefî gelenekleri kuşatan senkretik bir sistemin oluşturulmasında da seleflerini takip etmiştir. Onun İhvân-ı Safâcılığı, eserinde sıklıkla zikrettiği “ihvânü’s-safâ” terkibiyle yaptığı ima ile sınırlı kalmamakta, harf ilmini merkeze çeken bir anlayışla İhvân-ı Safâ felsefesinin bir revizyonunu içermektedir.

Anahtar Kelimeler:

Abdurrahmân Bistâmî, Osmanlı Felsefesi, Gizli Bilimler, Harf İlmi

Abd al-Rahmān al-Bistāmī’s Classification of the Sciences

Abd al-Rahman al-Bistami (1380-1454) is a scholar who was active in the 15. century Ottoman milieu. His engagement with occult sciences such as the science of letters (ilm al-huruf) provoked discussions among Ottoman scholars and statesmen as well. Confronted with his writings, the Ottoman ulama who were educated and well-versed in classical orthodox sciences such as Kalam and Usul al-Fiqh faced with a new dimension in the structure of Islamic sciences. Although al-Bistami harshly criticized the Hurufi teachings of Fadl Allah al-Astarabadi and his followers, he took to the science of letters seriously. Al-Bistami wrote al-Fawayih al-Miskiyya, an encyclopedia of sciences, and in that book which characterizes the Greco-Arabic literature, he is mainly under the influence of the philosophy of the Brethren of Purity (Ikhwan al-Safa). Not only al-Bistami follows the framework of the Brethren in the classification of sciences, but he maintains their philosophical project so much so that he builds a syncretic system which combines different religious and philosophical tendencies. The “Ikhwanism” of al-Bistami is not restricted to the allusion that comes by the phrase “ikhwan al-safa”, which is repeated many times throughout his work. Al-Bistami’s project is a revision of the syncretic philosophy of the Brethren, with a special touch from the occult science of the letters.

Keywords:

Abd al-‐‑Rahman al-‐‑Bistami, Ottoman Philosophy, Occult Sciences, Science of Let-‐‑ ters,

PDF

___

Alper, Ömer Mahir, Osmanlı Felsefesi: Seçme Metinler, İstanbul, Klasik Yayınları, 2015
Altaş, Eşref, “Fî Zuhûri’l-Felsefe: İslâm’ın Klasik Çağında Felsefenin Kökenine Dair Görüşler ve Mişkâtü’n-Nübüvve Teorisi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2014)
Arıcı, Müstakim, Fahreddin Râzî Sonrası Metafizik Düşünce Kâtibî Örneği, İstanbul, Klasik Yayınları, 2015
Aydın, Hasan, “Epistemolojik Temelleri Işığında İbn Abd el-Berr’in Bilim Sınıflaması ve Değeri”, Kelam Araştırmaları 9 (2011/2)
Shahzad, Bashir, Fazlallah Astarabadi and the Hurufis, Oxford: Oneworld, 2005
Bistâmî, Abdurrahman, Dürretü Tâci’r-Resâ’il ve Gurretü Minhâci’l-Vesâil, Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye, no: 4905
Bistâmî, Abdurrahman, el-Fevâyih Miskiyye fi’l-Fevâtihi’l-Mekkiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye, no: 688
Bistâmî, Abdurrahman, Risâle Siyâsiyye, Bursa Eski Eserler Kütüphanesi, Ulucami, no: 3489
Bûnî, Ebu’l-Abbâs, Şemsü’l-Ma’ârif, I-III, ed. Abdurrahman Cezîrî, Kahire, Mustafa Halebi Matbaası, 1311
Callatay, Godefroid de, Ikhwan al-Safa A Brotherhood of Idealists on the Fringe of Orthodox Islam, Oxford: Oneword, 2005
Callatay, Godefroid de, “The Classification of the Sciences according to the Rasail Ikhwan al-Safa”, The Institute of Ismaili Studies, http://www.iis.ac.uk/classification-sciences-according-rasa-il-ikhwan-al-safa
Coulon, Jean-Charles, “Building al-Buni’s Legend - The Figure of al-Buni through Abd al-Rahman al-Bistami’s Shams al-afaq”, Journal of Sufi Studies 5 (2016)
Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İstanbul, Birleşik Yayıncılık, 2000
Fazlıoğlu, İhsan, “Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Dâvûd el-Kayserî (656 [660] / 1258 [1262] - 751 /1350), İbn Arabî Geleneği ve Dâvûd el-Kayserî içinde, haz. Turan Koç, İstanbul, İnsan Yayınları, 2011
Fazlıoğlu, İhsan, “İlk Dönem Osmanlı İlim ve Kültür Hayatında İhvânü’s-Safâ ve Abdurrahman Bistâmî”, Divan (1996/2)
Fazlıoğlu, Şükran, “Talim ile İrşad Arasında: Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Medrese Müfredatı”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (2005/1)
Furat, Ahmet Subhi, “Arap Edebiyatında İlk Ansiklopedik Eserler”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 7 (1978/1-2)
Furat, Ayşe Zişan, “Fetih Sonrası Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”, Osmanlıda İlim ve Fikir Dünyası içinde, eds. Ömer Mahir Alper, Müstakim Arıcı, İstanbul, Klasik Yay., 2015
Gardiner, Noah, “Forbidden Knowledge? Notes on the Production, Transmission, and Reception of the Major Works of Aḥmad al-Būnī”, Journal of Arabic and Islamic Studies 12 (2012)
Gölpınarlı, Abdülbaki, Hurûfîlik Metinleri Kataloğu, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989
Gril, Denis, “Esotérisme Contre Hérésie: Abd al-Rahman al-Bistami, Un Représentant de La Science des Lettres a Bursa dans La Premiére Moitié du XVe Siecle”, Veinstein, Gilles, Syncrétismes et Hérésies dans l’Orient Seldjoukide et Ottoman (XIVe-XVIIIe Siecle) içinde, Paris, Peeters, 2005
Gutas, Dimitri, “Paul the Persion on the Classification of the Parts of Aristotle’s Philosophy: A Milestone Between Alexandria and Baghdad, Der Islam 60 (1983/1)
Hârezmî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kâtib, Mefâtîhu’l-‘Ulûm, Kahire, Mektebetü’l-Külliyyeti’l-Ezheriyye ts
Hoyland, Robert, “Early Islam as a Late Antique Religion”, The Oxford Handbook of Late Antiquity, ed. S.F. Johnson, Oxfrod University Press, 2012
Huneyn b. İshâk, Zekera Huneyn b. İshak, Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, no: 1608
İbnü’l-Ekfânî, İrşâdü’l-Kâsıd ilâ Esne’l-Mekâsıd: Witkam, Januarius Justus, De Egyptische Arts Ibn Al-Akfani (Gest. 749/1348) En Zijn Indeling van de Wetens Chappen içinde, Leiden: Ter Lugt Pers, 1989
İhvân-ı Safâ, Resâil’ü İhvâni’s-Safâ, I-V, nşr. Ârif Tâmir, Beyrut-Paris, Editions Oueidat, 1995
Kastritsis, Dimitris, “1402-1413 Fetret Devri Bağlamında Şeyh Bedrettin Ayaklanması”, Sultan Mehmet Çelebi ve Dönemi, ed. Fulya Düvenci Karakoç, Bursa, Gaye Kitabevi, 2014
Kâtip Çelebi, Süllemü’l-Vüsûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl, I-V, thk. Mahmud Abdülkâdir el-Arnaût, İstanbul: IRCICA, 2010
Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn ‘an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, I-II, nşr. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972
Kaya, Veysel, “Aristû el-Hakîm: Aristoteles’in İslam Düşüncesindeki Dönüşümü Üzerine Notlar”, Cogito 78, Yapı Kredi Yayınları, 2014.
Kindî, “İlk Felsefe Üzerine”, Kindî Felsefî Risaleler içinde, çev. Mahmut Kaya, İstanbul, Klasik Yayınları, 2002
Libera, Alain de, Ortaçağ Felsefesi, çev. Ayşe Meral, İstanbul, Litera Yayıncılık, 2005
Löfgren, Oscar & Traini, Renato, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Biblioteca Ambrosiana, I-IV, Vicenza, Neri Pozza Editore, 1975
Manastırlı İsmail Hakkı, Metâlib-i İrfâniyye ve İzâhât-ı Nûniyye, İstanbul, Şirket-i Sahafiyye-i Osmâniyye, 1312
Meçin, Mahmut, “İhvân-ı Safâ’da Bilgi, Bilim ve İlimlerin Sınıflandırılması”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2014/1)
Melvin-Koushki, Matthew S., The Quest for a Universal Science: The Occult Philosophy of Sa’in al-Din Turka Isfahani (1369-1432) and Intellectual Millenariarism in Early Timurid Iran (Basılmamış Doktora Tezi), Yale University, 2012
Mir-Kasimov, Orhan, Words of Power. Hurufi Teachings between Shi‘ism and Sufism in Medieval Islam - The Original Doctrines of Fadl Allah Astarabadi, London & New York, I.B.Tauris, 2015
Molla, Kemal Faruk, “Mehmed Şah Fenârî’nin Enmûzecü’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Dîvân İlmî Araştırmalar, 18 (2005/1)
Peacock, A.C.S., “Metaphysics and Rulership in Late Fourteenth-Century Anatolia: Qadi Burhan al-Din of Sivas and his Iksir al-Sa‘adat, Islamic Literature and Intellectual Life in Fourteenth- and Fifteenth-Century Anatolia, eds. A.C.S. Peacock, Sara Nur Yıldız, Würzburg, Ergon Verlag, 2016
Rehâvî, İshak b. Ali, Edebü’t-Tabîb, nşr. Merizen Asîrî, Riyad, Merkezü’l-Melik Faysal, 1992
Taşköprüzâde, Miftâhü’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Siyâde, nşr. Ali Dehrûc, Beyrut, Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 1998
Tek, Abdürrezzak, Abdüllatif Kudsî Hayatı Eserleri ve Görüşleri, Bursa, Emin Yayınları, 2007
Usluer, Fatih, Hurufilik İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2009
Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İbnü’l-Vâdıh, Târîhü’l-Ya‘kûbî, I-II, nşr. Abdülemîr Mühennâ, Beyrut, Şirketü’l-A‘lemî li’l-Matbûât, 2010