Bir Kültürel Değişim Öznesi Olarak Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan ve 1896-1963 Yılları Arasındaki Yayıncılık Faaliyetlerinde Tercüme Üzerine Söylemi

Son dönem Osmanlı tarihinden erken dönem Cumhuriyet dönemine geçiş sürecinde yayıncılık faaliyetlerine başlayan, Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan, Babıâli’nin ilk Türk naşirlerinden biri olarak tarih sahnesinde yerini almıştır. Soyadının hakkını vererek yayın hayatında çığır açmayı kendine ilke edinen İbrahim Hilmi’nin, adı yıllar içerisinde birçok kez değişen yayınevinin çatısı altında 1000’den fazla eser basılmıştır. Döneminin sıradan bir naşiri olmaktan ziyade, toplumun çarpıcı dönüşümü sürecinde, bir editör, naşir ve müellif olarak Türk yayıncılık hayatına birçok yeniliği tanıtmış etkin bir öznedir. Yetkin bir yayın hamisi olarak topluma yön verme ve yayıncılık alanında toplumun ‘kültür repertuvarı’na (Even-Zohar, 2002) yenilikler sunma iddiasında olan İbrahim Hilmi telif ettiği ve/ya yayınladığı eserlerde tercüme edimine ilişkin olarak ‘sade dil kullanımından, tam çeviriye, çeviri eleştirisinden, iyi bir çevirmenin özelliklerine’ kadar çeşitli konulardaki görüşlerine, dönemin şartlarına göre radikal ve ileri görüşlü bir vizyon ile yer vermiştir. Bu çalışmada, bir ‘değişim öznesi’ (Toury, 2002) olarak farklı yönleriyle kısaca tanıtılacak olan İbrahim Hilmi’nin, son dönem Osmanlı ve erken dönem Cumhuriyet dönemindeki 60 yıllık yayın hayatı süresince ortaya koyduğu ‘dil’ ve ‘tercüme’ ile tercümeye ilişkin diğer kavramlar ve tercüme pratikleri üzerine söyleminin, önsözler, kapaklar ve eleştiri yazıları gibi yan-metinler (Genette, 1997) üzerinden analizi sunulacaktır. Çalışma kapsamında, İbrahim Hilmi’nin kendi telif eserler- inin yanında kitabevi tarafından yayınlanan tercüme eserler temel alınacaktır. Tercüme üzerine söylemini işlevsel bir bakış açısı çerçevesinde şekillendiren İbrahim Hilmi, eserlerin değerlendirilmesindeki temel ölçütü toplumsal fayda olarak tanımlamıştır. Döneminin etkin bir değişim öznesi olarak yürüttüğü çalışmaları kapsamında, tercüme serileri ile birçok önemli yabancı yazarı Türk kültür hayatına tanıtmış, yazdığı önsözlerde tercüme ediminin görünürlüğünü artırmış; ayrıca eserlerin Türk okuyucu tarafından alımlanışını şekillendirmiştir. Edebiyat repertuvarına yeni seçenekler sunan İbrahim Hilmi, yayınladığı ilk Türkçe Kur’an tercümeleri ile de dini eser yayıncılığı alanında birçok ilki gerçekleştirmiş ve ardından gelen çalışmaları etkilemiştir. İlk Türkçe Kur’an tercümelerinden birini yayınlamasının yanı sıra, ilk Latin harfleriyle basılan Kur’an’ı yayınlaması bu alandaki radikal ve cesur adımlarını etkili bir şekilde örneklemektedir. İbrahim Hilmi, askeri okullar özelinde başladığı yayıncılık odağını zaman içerisinde genişleterek eğitim alanının birçok alanında okul yayıncılığı hususunda eksiklikleri tespit etmiş ve bu doğrultuda Türkçe telif ve tercüme eserler neşretmiştir. Tüm bu çalışmaları ile İbrahim Hilmi, yayıncılık faaliyetleri genelinde ve tercüme söylemi özelinde incelenmeye değer bir isim olarak karşımıza çıkmakta, çeviribilim çalışmaları açısından özne temelli bir söylemsel portre sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı kültürü, kültür repertuvarı, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Kur’an tercümesi

Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan as a Cultural Agent Of Change and his Discourse on Translation in his Publications between 1896-1963

Tüccarzade İbrahim Hilmi Çığıraçan, starting his career in the transition period from the late Ottoman Empire to the early Republican period, became one of the first Turkish publishers of the Babıâli, the center of the press in the relevant period. In accordance with his self-expressive surname Çığıraçan (meaning ground-breaking), İbrahim Hilmi published more than one thousand works in his publication house. Rather than being an ordinary publisher of the period, İbrahim Hilmi proved to be an active agent, as an editor, author and publisher. In this vein, İbrahim Hilmi, in the quest of pioneering the society and enhancing the cultural repertoire (Even-Zohar, 2002) provides resourceful insights on the act of translation that he either wrote or published. In this study, the analysis of the discourse of İbrahim Hilmi – who will be briefly introduced in differ- ent perspectives- on the ‘language’ and ‘translation’ along with translational concepts and practices will be analyzed on the basis of para-texts (Genette, 1997) such as prefaces, book covers and reviews. The scope of the study will dwell upon not only authorial works of İbrahim Hilmi but also translated publications of his publication house. Shaping his discourse on translation with a functionalist point of view, İbrahim Hilmi determined the social benefit as the main criteria of the evaluation of the works. As an influential agent of change (Toury, 2002) he introduced a number of prominent foreign authors to the Turkish cultural life, in- creased the visibility of the translator in his prefaces, and shaped the reception of the works by the target readership. Providing newness to the literary repertoire, İbrahim Hilmi also pioneered the field of religious publications with the first Turkish Qur’an translations of the period. In the same vein, his publication of the Qur’an in the Latin alphabet exemplifies his radical and courageous attempts as a publisher. Starting his career with a particular focus on military education and relevant publications, İbrahim Hilmi broadened the scope of his educational publications in time and published numerous works on the issues that he determined as gaps in the field. All of these points provide a portrait of an influential figure with respect to his publications in general and his translational discourse in particular, and projects İbrahim Hilmi as an important agent, constituting a considerable translational discourse.

Keywords:

Ottoman interculture, cultural repertoire, Tüccarzade İbrahim Hilmi, Qur’anic translation,

PDF

___

Akbayar, N. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyete Çeviri. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. Ankara: İletişim Yayınları.
Akdemir, S. (1989). Cumhuriyet Dönemi Kur’an Tercümeleri: Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Akid Yayıncılık. Albayrak, N. (1993). İbrahim Hilmi Çığıraçan. TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. Banoğlu, N. A. 50. Kitapçılık Yılında Hilmi Çığıraçan (21 Ocak 2009). Vakit.
Cündioğlu, D. (1999). Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadeti. İstanbul: Kitabevi.
Cündioğlu, D. (2011). Kur’an Çevirilerinin Dünyası. İstanbul: Kapı Yayınları.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1327- 1909). Tasfiye-i Lisana Muhtaç mıyız? İstanbul: Matbaa-i Hayriye. (Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1328-1910). İfade-i Naşir. İstanbul: Matbaa-i Hayriye.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1344- 1926). Mukaddime. İzmirli İsmail Hakkı (tetkik ve tashih), Türkçe Kur’ân-ı Kerim Tercümesi- Meâni-yi Kur’ân. İstanbul: Marifet Matbaası.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1931). Fihrist-i Kitabhane-i Hilmi. İstanbul: Kitabhane-i Hilmi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1937a). Ölü Ruhlar-Gogol. Nikolas Gogol, Ölü Ruhlar, (çev.) Ragıb Rıfkı. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ.H. (1937b). Charles Dickens- Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1938a). Turgenef- Hayatı ve Eserleri. Ivan Turgenef, İlk Aşk, (çev.) Haydar Rifat. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1938b). Bir Hatıra. L’Abbe Prevost, Manon Lesko, (çev.) Siraceddin. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1938c). Hilminin Yeni Hikaye ve Roman Kütüphanesi. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1939a). Birkaç Söz. Andre Maurois, Voltaire, (çev.), İrfan Konur. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1939b). İbrahim Hilmi’nin Teklifleri, Birinci Türk Neşriyat Kongresi, 1-5 Mayis 1939: Raporlar Teklifler Müzakere Zabitları. Ankara: Maarif Vekilliği Müdürlüğü, 375-378.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1940a). Honore de Balzac- Hayatı ve Eserleri. Honore de Balzac, Tılsımlı Deri, (çev.) Hamdi Varoğlu. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1940b). Tagore- Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. 1943). Bernardin de Saint Pierre- Hayatı ve Eserleri. Bernardin de Saint Pierre, Pol ve Virgini. (çev.) Ali Kâmi Akyüz. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1944). Warwick Deeping- Hayatı ve Eserleri. Warwick Deeping, Sorrell ve Oğlu, (çev.) Behlül Toygar. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1945). Prosper Merimee- Hayatı ve Eserleri. Prosper Merimee, Karmen, (çev.) Avni İnsel. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1947). Alphonse Karr. Alphonse Kar, Ihlamurlar Altında, (çev.) Avni İnsel. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan)Tüccarzâde İ. H. (1948). Guy de Maupassant- Hayatı ve Eserleri. Guy de Maupassant, Kalbimiz, (çev.) M. Asım Çalıkoğlu. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1949). Rabindranath Tagore Kimdir? Rabindranath Tagore, Şairin Dini, (çev.) Hikmet Hikây. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1961). Tolstoy- Hayatı ve Eserleri. L. Tolstoy, Katya, (çev.) Ali Kâmi Akyüz. İstanbul: Hilmi Kitabevi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (1997). (ilk basım 1916). Avrupalılaşmak. (yay. haz.) Osman Kafadar-Faruk Oztürk. Ankara: Gündoğan Yayınları- Osmanlı Klasikleri Dizisi.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (2000). (ilk basım 1913). Maarifimiz ve Servet-i İlmiyyemiz. (yay. haz.) Melek Dosay. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
(Çığıraçan) Tüccarzâde İ. H. (2010). Osmanlı Devleti’nin Çöküş Nedenleri. (yay. haz.) Başak Ocak. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
De Maupassant, G. (1947). Bir Hayat. İbrahim Hilmi (çev.). İstanbul: Hilmi Kitabevi.
Demircioğlu, C. (2005). From Discourse to Practice: Rethinking Translation (Terceme) and Related Practices of Text Production in the Late Ottoman Literary Tradition. Doktora Tezi. Boğaziçi Üniversitesi: İstanbul.
Dosay, M. (1999). Tüccarzade İbrahim Hilmi’nin Maarifimiz ve Servet-i İlmiyemiz Adlı Eseri. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 1). 425-432.
Erol, E. (2012). Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan 1879-1963)’ın Türk Dili ve Edebiyatı Hakkındaki Görüşleri. KHO Bilim Dergisi, 22 (2).
Erşahin, İ. (2004). Tüccarzâde Ibrahim Hilmi Çıgıraçan - Hayatı ve Eğitim Görüşleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara: Ankara Üniversitesi.
Erşahin, İ. (2011). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kur’an Meali Yayıncılığı: İbrahim Hilmi Örneği. Toplum Bilimleri Dergisi, 5 (9) (Ocak-Haziran), 149-160.
Ertop, K. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Dil Sadeleşmesi. Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. Ankara: İletişim Yayınları.
Even-Zohar, I. (1997). Factors and Dependencies in Culture: A Revised Outline for Polysystem Culture Research. Canadian Review of Comparative Literature, 241, 15-34.
Even-Zohar, I. (2002). The Making of Culture Repertoire and the Role of Transfer. Saliha Paker (ed.), Translations: (Re)shaping of Literature and Culture (s. 166-174). Istanbul: Boğaziçi University Press. Even-Zohar, I. (2005). Polysystem Theory and Culture Research. http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ez-cr2004-toc.htm.
Genette, G. (1997). Paratexts: Thresholds of Interpretation. UK: Cambridge University Press.
Hamıdullah, M. ve M. Yaşaroğlu. (1993). Kur’an Tarihi / Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercüme ve Tefsirleri Bibliyografyası. İstanbul: IFAV Yayınları.
İnan, A. (1961). Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Tercümeleri Üzerine bir İnceleme. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
Kafadar, O. ve F. Öztürk. (1993). Cumhuriyet Nesillerinin Unuttuğu Bir Aydın Tüccarzade Hilmi. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Kafadar, O. ve F. Öztürk. (1997). Avrupalılaşmak. Tarih ve Toplum 27 (161), 261-266.
Koçu, R. E. (1965). İbrahim Hilmi Çığıraçan. İstanbul Ansiklopedisi. İstanbul: Koçu Yayınları.
Lefevere, A. (1992). Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Frame. London: Routledge.
Levend, A. S. (1960). Türk Dilinde Gelişme ve Sadeleşme Evreleri. Ankara: TDK Yayınları.
Mirepassi, Ali. (2000). Intellectual Discourse and the Politics of Modernization: Negotiating Modernity in Iran. Cambridge: Cambridge UP.
Moretti, Franco. (2000). Conjectures on World Literature. New Left Review, 1 (January- February), 116-125.
Ocak, B. (2003). Tüccarzâde İbrahim Hilmi Çığıraçan: Bir Yayıncının Portresi. İstanbul: Müteferrika Yayınları.
Ocak, B. (2008). Türkçenin Sadeleştirilmesi Tartışmaları Etrafında İbrahim Hilmi Çığıraçan’ın Görüşleri ve ‘Tasfiye-i Lisana Muhtaç mıyız? Adlı Eserinin Çeviriyazısı .ÇTTAD VII (16-17) (Bahar-Güz), 89-101.
Ocak, B. (2000). Ahmet Refik Altınay’ın Büyük Tarih-i Umumi’sinin Yayın Öyküsü ve İbrahim Hilmi Çığıraçan’ın Tarih Anlayışı. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi III (9-10), 187-189.
Paker, S. (2002). Translation as Terceme and Nazire: Culture-bound Concepts and their Implications for a Conceptual Framework for Research on Ottoman Translation History. Theo Hermans (ed.), Crosscultural Transgressions, Research Models in Translation Studies II Historical and Ideological Issues (s. 120-143). Manchester, UK and Northampton: MA.
Paker, S. (2011). Translation, the Pursuit of Inventiveness and Ottoman Poetics: A Systemic Approach”. A. Chalvin, A. Lange & D. Monticelli (Eds.), Between Culture and Texts: Itineraries in Translation History (243-254). Frankfurt Main: Peter Lang.
Sakar, E. (2011). Türkçenin Kelimelerle İmtihanı. Ayraç Dergisi 23 (Eylül), 18-20.
Sevük, İ. H. (1940). Avrupa Edebiyatı ve Biz- Garpten Tercümeler. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Toros, T. (1963). İlk Editörümüz Hilmi Çığıraçan. Kitap Belleten 2 (26), 7-8.
Toury, G. (2002). Translation as a Means of Planning and the Planning of Translation. Saliha Paker (ed.), Translations: (Re)shaping of Literature and Culture (s. 148-165). İstanbul: Boğaziçi University Press.
Uyanık, E. ve İ. D. Çam. (2012). 100. Yıldönümünde Büyük Bozgunun Muhasebesi ya da Balkan Harbi’nde Neden Münhezim Olduk?. Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildirileri (5-7 Ekim).
Üstün, S. (2013). A Historical and Conceptual Analysis of the Terms used in the Titles of Turkish Qur’an Translations since 1923 (With a Supplementary Bibliography of the Translations). Master Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
Wilson, M. B. (2009). The First Translations of the Qur’an in Modern Turkey (1924-1938). Middle East Studies (41). UK: Cambridge University Press.
Zwemer, S. M. (1915). Translations of the Koran. The Muslim World, 244-261.