Zemahşerî’nin ‘Fâtiha’ Kelimesine Yüklediği Anlam Açısından İlk İnen Vahiy Meselesine Farklı Bir Bakış

İlk inen vahiy meselesi Kur’ân tarihi ve tefsir ilmi açısından önemli bir konudur. Bu mesele ulûmu’l-Kur’ân literatüründe müstakil bir başlık altında incelenmektedir. Kaynaklar bu konuda dört görüş olduğunu belirtmektedir. Bunlara göre ilk inen vahiy Alak Sûresi’nin ilk ayetleri, Müddessir Sûresi’nin ilk ayetleri, Fâtiha Sûresi veya “besmele”dir. Gerek ulûmu’l-Kur’ân kitaplarının ilgili bahisleri gerekse tefsir kitapları bu görüşlere dair tartışmaları ve delilleri ihtiva etmektedir. Söz konusu kaynakların bir kısmında bu konuda Zemahşerî’nin, el-Keşşâf’ isimli eserinde geçen bazı ifadelerinden dolayı eleştirildiği görülmektedir. Bu eleştirilerde İbn Hacer el-Askalânî’nin Zemahşerî’den yaptığı nakil ve eleştirileri referans olarak öne çıkmaktadır. İbn Hacer ilk inen vahyin Fâtiha Sûresi olduğu yönündeki görüşü müfessirlerin çoğunluğuna ait bir görüş olarak takdim ettiği gerekçesiyle Zemahşerî’yi eleştirmiştir. İbn Hacer’i referans alan bazı âlimler de bu eleştiriyi devam ettirmişlerdir. Hâlbuki Zemahşerî’nin çoğunluğa nispet ettiği görüş onların zannettiği görüş değildir. Bu çalışma, Zemahşerî’nin yanlış anlaşılmasına bağlı olarak yapılan bu eleştirilerin geçersiz olduğunu ortaya koymayı ve onun doğru anlaşılmasını sağlamayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Zemahşerî, Fâtiha, İbn Hacer, ilk inen vahiy

A Different View of the First Revelation Issue in terms of Meaning Uploaded to the Word ‘Fātiḥa’ by Al-Zamakhsharī

The issue of the first revelation is an important subject for the history of Qur’an and its commentary. There are four different opinions about this subject in the resources. Each of these opinions claims that the first revelation is the first verses of Sūra al-ʿAlaq, or the first verses of Sūra al-Muddaththir or the Sūra al-Fātiḥa or the basmala. Both Qur’anic sciences books and commentaries books include discussions about this subject, and mention related evidences. Some sections of the above-mentioned resources criticize Abu al-Qāsim Maḥmūd ibn ʿUmar al-Zamakhsharī (538/1144) because of his statements about this subject in his book named al-Kashshaf. These criticisms refer to the narration and criticism of Ibn Ḥajar al-ʿAsqalānī (852/1449) about Zamakhsharī. Ibn Ḥajar criticizes Zamakhsharī because the opinion that the Sūra al-Fātiḥa is the first revelation, which is adopted by a very small minority, contradicts to the majority of the glossators. The claim expressed in these criticisms is incompatible with the scientific identity of Zamakhsharī and accuses him of transmitting information that does not agree with the facts on a scientific subject. Since there are no data which show that the opinion of the Sūra al-Fātiḥa is the first revelation is adopted by a majority in no period of exegesis history. When Zamakhsharī’s work is examined, it is seen that the relevant statements have different aspects than what Ibn Ḥajar narrated, and that they can be understood in a more accurate way. This study aims to reveal that these criticisms made due to misunderstanding of Zamakhsharī are invalid, and make an offer for the accurate understanding of his statements.

PDF

___

el-‘ACLÛNÎ, İsmâil b. Muhammed el-Cerrâhî, Keşfu’l-Hafâ, bs.y. Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, trs. ‘ABDURRAHMÂN, ‘Âişe Muhammed ‘Ali, et-Tefsîru’l-Beyâni li’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, trs. el-BEĞAVÎ, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’ Me‘âlimu’t-Tenzîl fî Tefsîri’l-Kur’ân, (tah. Abdurrazzâk el-Mehdî) Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2000/1420. el-CEVHERÎ, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd, es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye, (tah. Ahmed Abdulğafûr Attâr), Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 4. Baskı, 1987. EBÛ HAYYÂN, Esîruddîn Ebû Abdullâh Muhammed b. Yûsuf el-Endelûsî, el-Bahru’l-Muhît, bs.y. Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, trs. EBÛ ŞÜHBE, Muhammed b. Muhammed b. Süveylim, el-Medhal li Dirâseti’l-Kur’âni’l-Kerîm, Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2003. EBÛ UBEYDE, Ma‘mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur’ân, Mısır: Neşr. Muhammed Sâmî Emîn el-Hancî el-Kutebî, 1954. el-EZHERÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Ezherî, Tehzîbü’l-Luğa, (tah. Reşîd ‘Abdurrahmân el-‘Ubeydî), Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1975. el-FERÂHİDÎ, Ebû ‘Abdurrahmân el-Halîl b. Ahmed, Kitâbu’l-‘Ayn, (tah. Mehdî el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmirâî), bs.y. Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, trs. el-FERRÂ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd, Me‘âni’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2003. HAVİYYE, Muhammed Ömer, Nüzûlü’l-Kur’âni’l-Kerîm ve Târîhuhû ve mâ Yete‘alleku bihî, Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd li Tabâ‘ati’l-Mushafi’ş-Şerîf, trs. el-HİNDUVÎ, Muhammed Abdülhakk b. Şâh, el-İklîl ‘alâ Medâriki’t-Tenzîl ve Hakâiki’t-Te’vîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012/1433. el-HEREVÎ, Muhammed el-Emîn b. ‘Abdullâh, Tefsîru Hadâikı’r-Ravhi ve’r-Rayhân fî Ravâbî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 2001. İBN ÂŞÛR, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Âşûr, et-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Tunus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984. İBN ATIYYE, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğâlib b. Abdurrahmân b. Temmâm b. ‘Atıyye el-Endelûsî, el-Muharreru’l-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001. İBN EBÎ ŞEYBE, Ebû Bekir Abdullâh b. Muhammed, Musannefu İbn Ebî Şeybe, (tah. Muhammed Avâme), bs.y. ed-Dâru’s-selefiyyetu’l-Hindiyye, trs. İBN FÂRİS, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ er-Râzî, Mu‘cemu Mekâyisi’l-Luğa, (tah. Abdusselâm Muhammed Hârûn), bs.y. Dâru’l-Fikr, 1979. İBN HACER, Ahmed b. ‘Ali b. Hacer Ebü’l-Fazl el-‘Askalânî, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, trs. İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed ‘Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, Tefsîru Ğarîbi’l-Kur’ân, Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 2007. İBN SÎDEH, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâîl İbn Sîdeh, el-Muhkem ve’l-Muhîtu’l-A‘zam, (Tah. ‘Abdulhamîd Hindâvî) Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000. MUHAMMED ‘ALİ el-HASEN, el-Menâr fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2000. MA‘BED, Muhammed Ahmed, Nefahât min ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Kahire: Dâru’s-Selâm, 2005. MUKATİL, Ebü’l-Hasen Mukatil b. Süleymân b. Beşîr, Tefsîru Mukâtil b. Süleymân, (tah. Ahmed Ferîd) Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003. en-NEBHÂN, Muhammed Fârûk, el-Medhal ilâ ‘Ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Halep: Dâru ‘Âlemi’l-Kur’ân, 2005. en-NEHHÂS, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl İbnü’n-Nehhâs, İ‘râbu’l-Kur’ân, (nşr. Muhammed ‘Ali Beydûn) Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004. ------------, Me‘âni’l-Kur’ân, (tah. Yahyâ Murâd) Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004. en-NESEFÎ, Ebü’l-Berekât ‘Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl, Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1. Baskı, 1998/1419. ÖZTÜRK, Mustafa, “Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Te’vîl” DİA, Ankara: İSAM Yay. 2003, 28: 292-293. ÖZTÜRK, Mustafa ve ÜNSAL, Hadiye, "Kur’an Tarihine Giriş- Evvelü mâ Nezel (İlk Nazil Olan Kur’an Vahyi) Meselesi-” Eski Yeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi (2013), sayı: 26: 65-119. ------------, Kur’an Tarihi, Ankara: Ankara Okulu Yay. 2016. er-RÂZÎ, Fahreddîn Muhammed b. Ömer el-Hüseyn, et-Tefsîru’l-Kebîr/ Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004. er-RÂZÎ, Fahreddîn, Tefsîr-i Kebîr / Mefâtîhu’l-Ğayb, (Tercüme: Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç ve Sadık Doğru), Ankara: Akçağ Yay. 1995. REŞÎD RIZÂ, Muhammed Reşîd b. Ali Rızâ, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm/ Tefsîru’l-Menâr, bs.y. el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmmetü li’l-Kitâb, 1990. er-RÛMÎ, Fehd b. Abdurrahman b. Süleyman, Dirâsât fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Riyad: 2005. es-SA‘LEBÎ, Ebû İshâk, el-Keşf ve’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, (thk. Ebû Muhammed b. ‘Âşûr) Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2002. es-SÜYÛTÎ, Celâleddîn Abdurrahmân, el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2006. et-TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân fî Te’vîli’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997. et-TÎBÎ, Şerefüddîn el-Hüseyn b. Abdullâh, Futûhu’l-Ğayb fi’l-Keşf an Kınâ’ı’r-Rayb/Hâşiyetü’t-Tîbî ale’l-Keşşâf, Dibba: Câizetü dübba’d-devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm 1. baskı, 2013. el-VÂHİDÎ, Ebü’l-Hasen ‘Ali b. Ahmed b. Muhammed b. ‘Ali el-Vâhidî en-Nîsâbûrî, el-Vasît fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, (tah. Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd ve diğerleri), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994. ez-ZECCÂC, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Sirrî, Me‘âni’l-Kur’ân ve İ‘râbuhû, Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005. ez-ZEMAHŞERÎ, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Muhammed b. Ömer ez-Zemahşerî, Esâsu’l-Belâğa, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998. -----------, Tefsîru’l-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmizi’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvîl fî Vücûhi’t-Te’vîl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2006. ez-ZÜRKÂNÎ, Muhammed Abdulazîm, Menâhilü’l-‘İrfân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye Beyrut, 2004.