Yakın Dönem Bir Nakşî-Hâlidî Şeyhi Portresi: Kaşıkçı Ali Rıza Efendi (1883-1969)

Öz Bu makalenin konusunu bir Nakşî-Hâlidî şeyhi olan Kaşıkçı Ali Rıza Efendi (1883-1969) oluşturmaktadır. Osmanlı’nın son dönemi Hâdim ve Konya medreselerinde eğitim görmüştür. 1920 sonrasında ise Tasavvuf yoluna intisap etmiştir. Sayıca fazla olmasa da eserler vermiş olan Ali Rıza Efendi bunları, “terk-i diyâr” diye ifade ettiği Medîne’ye göç etmesinden sonraki ikāmeti esnâsında yazmıştır. Müellefâtı ağırlıklı olarak manzûmdur. Mensûr eserlerinin içerisinde de çok sayıda şiir yer alır. Ali Rıza Efendi’nin hayatındaki dönüm noktalarından birisi Menemen hadisesidir. Kaşıkçı’nın şeyhi Erbilli Esad Efendi’nin merkezinde yer aldığı iddia edilen hadise, tüm memleket sathındaki Nakşîleri etkilediği gibi Kaşıkçı’yı da etkilemiştir. Bu olay sonucunda hapse atılmış ve memleketi terk etmek zorunda kalmıştır. Kaşıkçı, Batılılaşma yönündeki Türk Modernleşmesi’ne tepkilidir. Frenkleşme, Frengistan’ı taklit şeklinde adlandırdığı batılılaşmayı; dînî terminoloji ile “âdât-ı küffâr” ve “bid‘at” diye ifade ederek muhalefetini dile getirmiştir. Bunun temelinde ise dönüşümlerin şeriata aykırı olduğu düşüncesi vardır. Nakşîliğin şeriat konusundaki hassasiyeti burada temâyüz etmiştir. Ali Rıza Efendi, tanığı olduğu değişimler hakkında olumsuz kanâatinin sonucu olarak yaşadığı zaman dilimine dâir yaklaşımı da son derece olumsuzdur. Onun kötümser yaklaşımı sadece Anadolu hakkında değil özelde İslam Dünyası genelde ise dünyanın tamamına dâirdir. Kıyâmeti beklediğini gösteren ifadeler eserlerinde yer alır. Zira ona göre nizâm-ı âlem bozulmuştur. Kaşıkçı’nın batılılaşma muhâlefetinin arka planında, bunların şeriata aykırı olduğu düşüncesi ile insanın yaratılış gâyesine dâir farklı bakışı yatmaktadır. İnsanın yaratılış gâyesini “marifet-i ilâhiye” olarak tespit edip önündeki en büyük engeli de “dünya sevgisi” olarak tayin edince doğal olarak sekülerizm ve lâiklik şeklindeki dünyevîleşme çabaları kendisi için bir muhâlefet sahası olarak ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Kaşıkçı Ali Rıza Efendi, Nakşibendî-Hâlidîlik, Batılılaşma/Frenkleşme

A Portrait of a Naqshi-Khalidi Sheikh in Recent Period: Kasikci Ali Riza Effendi (1883-1969)

PDF

___

1. ALGAR, Hamid. “Nakşibendi Tarikatının Tarihine Kısa Bir Bakış”. çev.: Kadir Özköse. Türkiye Günlüğü (Mart-Nisan 1997), sa. 45.

2. ARABACI, Caner. Osmanlı Dönemi Konya Medreseleri 1900-1924. Konya: Konya Ticaret Odası Yay.,1998.

3. ASLANER, Serhat. “Kaşıkçı Ali Rıza Efendi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/kasikci-ali-riza-efendi (Erişim tarihi: 13.03.2018).

4. AZAK, Umut. “A Reaction to Authoritarian Modernization in Turkey: The Menemen Incident and the Creation and Contestation of a Myth, 1930-31”. The State and the Subaltern, ed. Touraj Atabaki, London and New York: I. B. Tauris, 2007.

5. BİLGİLİ, İsmail. Konyalı Şeyhzâde Ahmed Ziya Efendi Hayatı, Şiirleri ve İcazetleri. Konya: 2017.

6. CLAYER, Nathalie-POPOVİC, Alexandre. “Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Tarikatlar”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler. ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK, 2014.

7. DEMİRLEK, H. Ali. “Kaşıkcı Ali Rıza Konevi Efendi”. Taşkent Bölgesi Bölgeye Yön Veren Alimler. ed.: Hacı Ali Demirlek, Konya: Taşkent Kaymakamlığı Yay., 2016.

8. EBU-MANNEH, B.. “Halidîliğin Yükselişine ve Gelişmesine Yeni Bir Bakış”. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK, 2014.

9. ES’AD, Muhammed. Mektûbât. Dersaâdet: Matbaa-i Ahmed Kâmil, 1341/1343.

10. HOWELL, Julia Day- BRUİNESSEN, Martin van. “Sufism and the Modern in Islam”. Sufısm and the ‘Modern’ In Islam, ed.: Bruinessen-Howell,London. New York: I.B. Tauris, 2007.

11. İNALCIK, Halil. Osmanlı Tarihinde İslâmiyet ve Devlet. İstanbul: TİBY, 2016.

12. KARA, Mustafa. Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Sır Yay., 2008.

13. KAŞIKCI, Ali Rıza Efendi. İmdâdül Müslimîn fî Beyân-i Akaaidil Mü’minîn. Konya: Şuur Yay., ty.

14. ……………. Gülzâr-ı Medîne. İstanbul: Kader Yay., 1965.

15. ……………. İlticânâme-i Rızâiyye. Şam: Matbaa-i Berekât, 1383.

16. ……………. Necâtü’l-mü’minîn min ehâdîsi’l-erbaîn. byy, ty.

17. ……………. Rahmet Damlaları. İstanbul: Kader Yay., 1969.

18. ……………. Dîvân-ı Rızâ Linecâti Yevmi’l-Haşrive’l-Cezâ. byy, ts.

19. ……………. İmdâdül Müslimîn fî Beyân-i Akaaidil Mü’minîn. byy, 1343.

20. KILIÇ, Rüya. “Osmanlı Devleti’nde Yönetim-Nakşbendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî Sürgünleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c. VII, sa. 17 (2006).

21. KURUCU, Ali Ulvi. Hatıralar. haz. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Kaynak Yay., 2007, c. I.

22. LE GALL, Dina. Bir Sûfî Kültürü Olarak Osmanlı’da Nakşibendilik (1450-1700). İstanbul: Litera Yay., 2016.

23. MARDİN, Şerif. “Batıcılık”. Türk Modernleşmesi –Makaleler 4-. derleyen: M. Türköne-T. Önder. İstanbul: İletişim Yay., 1994.

24. ……………. “Tanzimat’tan Sonra Aşırı Batılılaşma”. Türk Modernleşmesi –Makaleler 4-. derleyen: M. Türköne-T. Önder. İstanbul: İletişim Yay., 1994.

25. ……………. “Türk Devriminde İdeoloji ve Din”. Türkiye’de Din ve Siyaset -Makaleler 3-. çev.: Gülşat A. Tosun. derleyen: M. Türköne-T. Önder. İstanbul: İletişim Yay., 1993.

26. ……………. “The Nakshibendi Order of Turkey”. Fundamentalism and the State. ed. Martin E. Marty-R. Scott Appleby. Chicago and London: The University of Chicago Press, 1993.

27. MARTI, Huriye. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye -Muhteva Analizi, Kaynakları ve Kaynaklık Değeri-. İstanbul: Rağbet Yay., 2012.

28. MEMİŞ, Abdurrahman. Halid-i Bağdâdî ve Anadoluda Halidîlik. İstanbul: Kitabevi, 2000.

29. MUSLU, Ramazan. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl). İstanbul: İnsan Yay., 2004.

30. Tosun, Necdet. Bahâeddîn Nakşbend Hayatı, Görüşleri, Tarikatı [XII-XVII. Asırlar]. İstanbul: İnsan Yay., 2002.

31. OLSON, Robert W.- TUCKER, William F. “The Sheikh Sait Rebellion in Turkey (1925): A Study In the Consolidation of a Developed Uninstitutionalized Nationalism and the Rise of Incipient (Kurdish) Nationalism”, Die Welt des Islams, c. XVIII, sa. 3-4 (1978).

32. RUNYUN, Mustafa, “Not”, Rahmet Damlaları -içinde-, İstanbul: Kader Yay., 1969.

33. SARIKAYA, Yaşar. Medreseler ve Modernleşme. İstanbul: İz Yay., 1997.

34. SELEKLER, Macit. “60 Yıl Önce Konya”. Şehir Postası, 1 Mart 1962.

35. SERDAR, Murat. “Kaşıkcı Ali Rıza Efendi İmdâdü’l-Müslimîn Fî Akâidi’l-Mü’minîn İsimli Eserinin Akâid ve Kelâm İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Taşkent Bölgesi Bölgeye Yön Veren Alimler. ed.: Hacı Ali Demirlek. Konya: Taşkent Kaymakamlığı Yay., 2016.

36. ŞEKER, Fatih M. Cumhuriyet İdeolojisinin Nakşibendîlik Tasavvuru –Şerif Mardin Örneği-. İstanbul: Dergâh Yay., 2007.

37. TAŞKÖPRÜLÜZÂDE, İsâmuddin Ebu’l-Hayr Ahmet Efendi. Osmanlı Bilginleri eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. trc. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yay., 2007.

38. UZ, Mehmet Ali. Konya Âlimleri ve Velîleri. Konya: Şems Yay., 2004/1425.

39. VAROL, Muharrem. “Kahramanlıktan Kalebendliğe: Kuleli Vak’asının Baş Aktörü Süleymaniyeli Şeyh Ahmed’e Dair Bilinmeyenler”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, c. XVI, sa. 35 (2015/1).

40. WEİSMANN, Itzchak. Nakşibendilik. çev.: İrfan Kelkitli. İstanbul: Litera, 2015.

41. T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, c. 25, 31.1.931 tarihli tezkere. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/do3/c025/tbmm03025025.pdf. (Erişim tarihi: 1.5.2018).