MİHNE SÜRECİNDE BASRA VE BAĞDAT EKOLLERİNİN TUTUMLARI

Mu’tezile mezhebi İslâm düşünce tarihinin en önemli fikir hareketlerinden biri olup İslâm düşüncesinde derin izler bırakan bir mezheptir. Ortaya çıktığı dönemden itibaren mezhebin ileri gelenleri, İslâm’da akılcı düşünceyi temsil etmiş, ortaya koydukları fikirlerle hem kendi dönemlerinde hem de sonraki dönemlerde ciddi etkiler bırakmışlardır. Mu’tezile, temel ilkelerini “usul-î hamse/beş esas” şeklinde tespit eden, kelâmî, felsefi meseleler üzerinde yoğunlaşan ve bu meselelerin çözümlenmesinde ortaya koyduğu akılcı tavırla dikkat çeken bir mezheptir.Bünyesinde farklı fikirlere sahip birçok renkli sima barındıran Mu’tezile, genelde Basra ve Bağdat ekolleri adı altında ikiye ayrılır. İ’tizâl fikri ilk olarak Basra’da ortaya çıkmasına rağmen zamanla Bişr b. Mu’temir (ö. 210/825) tarafından Bağdat’a taşınmış ve Bağdat ekolü oluşturulmuştur. Mu’tezile’nin tarihinde en önemli dönem ve kırılma noktası kuşkusuz Mihne olaylarıdır. Mihne olayları ile ilgili genel kanaat, Mu’tezile’nin bu süreçte aktif rol aldığı şeklindedir. Elbette bu, aydınlatılması gereken bir düşüncedir. Aslında Mihne sürecinin başlamasında ve sürdürülmesinde aktif rol alanlar Mu’tezile’nin Bağdat ekolüne bağlı âlimlerdir. Ayrıca Bağdat ekolünden kimileri ise siyasetten uzak durulması gerektiği fikrindedirler. Basra ekolünden bir takım simalar da o dönemde saray çevresi ile içli dışlı olmuşlarsa da Mihne sürecinde bunların herhangi bir etki ve katkılarından söz edilemez. Her ne kadar Halife Mütevekkil ve sonraki dönemlerde Mihne uygulamalarının faturası hep Mu’tezile’ye çıkarılmışsa da bu tarihi gerçeklerle tam olarak bağdaşmayan bir düşüncedir. Tüm bunlar dikkate alındığında Mihne sürecinde hem Basra hem de Bağdat ekollerinin Mihne uygulamaları, siyasetle münasebetleri ve imâmet konularından birbirilerinden farklı düşündükleri ve takındıkları tavırların da farklı olduğu görülecektir.

Anahtar Kelimeler:

Mu’tezile, Basra Ekolü, Bağdat Ekolü, Mihne, Halku’l-Kur’an

Mu’tazilah sect is one of the most important schools of thought in Islam thought history. It is a sect with deep effects on Islam thought. In its period, the leading figures of the sect were in favor of the rationalist thought in Islam and had remarkable effects not only in their period but also in the future. Mu’tazilah defined its basic principles as “usul-î hamse/five fundamentals” and focused on Islamic theology and philosophic matters. With its rationalist attitude it drew attention to solve these matters.Mu’tazilah, consisting of people with different ideas, is generally divided into two groups as Basra and Bagdat schools. Although I’tizal idea first appeared in Basra, in time it was moved to Bagdat by Bişr b. Mu’temir and Bağdat School was originated.Mihna events are, without doubt, the most important turning and breaking points in Mu’tezilite’s history. General conviction about Mihna events is that Mu’tazilahe had an active role in these events. Of course it is a conviction that needs to be enlightened. In fact, people following Mu’tazilah’s Bağdat school had an active role in starting and keeping on Mihna process. Also some people from Bağdat School are of the opinion that they should keep away from politics. Some people from Basra school were very close to the palace; however they didn’t have any effect on and contribution to the Mihna process. Though Mu’tazilah was always thought to be responsible for Mihna events in Caliph Mütevekkil and later periods, that idea does not comfort with the realities of the history. When all these taken into consideration, it can be seen that both Bagdat and Basra schools had different ideas and attitudes towards Mihna practices, relations with politics and İmamat subjects.

Keywords:

Mu’tazilah, Basra Scholl, Bagdat Scholl, Mihna,

PDF

___

KAYNAKÇA AKOĞLU, Muharrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İz Yayınları, İstanbul, 2006.ALTINTAŞ, Ramazan, “Mu’tezile: Önemli İsimleri, Temel İlkeleri ve Ana Eserleri”, Kelâm El Kitabı, Ed. Şaban Ali Düzgün, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.AMMARA, Muhammed, Mu’tezile ve Devrim, (Çev. İbrahim Akbaba-İbrahim Güneş), Ekin Yayınları, İstanbul, 2000.ARPAGUŞ, Hatice K., “Bağdat Mu’tezilesi Ekolü: Ka’bî Örneği”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.AVCI, Casim, “Mu’tasım Billâh”, DİA, (XXXI/833-842), İstanbul, 2006.AY, Mahmut, Mu’tezile-Siyaset İlişkisi, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2000. AYDINLI, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi’nin İslâm Bilim ve Düşüncesine Katkıları”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri I”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 3, sy. 9, 2001. ________, “Kur’an’ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu’tezile’nin Tarihi Seyrindeki Yeri II”, Dînî Araştırmalar Dergisi, Ocak- Nisan 2001, C. 4, S. 10, 2001.________, “Mu’tezile”, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ed. Hasan Onat, Sönmez Kutlu, Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.________, İslâm Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2001.________, Mu’tezilî İmâmet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci, Araştırma Yayınları, Ankara, 2003.BAĞDADÎ, Abdulkahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırak, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut, 2009.BOZKURT, Nahide, “Me’mûn”, DİA, (XXIV/813-833), İstanbul, 2004._________, Mu’tezile’nin Altın Çağı-Me’mûn Dönemi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2002.CABİRÎ, Muhammed Abîd, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, (Çev. İbrahim Akbaba), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001._______, Arap-İslâm Siyasal Aklı, (Çev. Vecdi Akyüz), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2001.CARULLAH, Zühdî, Hasan, el-Mu’tezile, el-Müessesetü'l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Beyrut, 1990.CED’AN, Fehmi, el-Mihne, el-Müessesetü’l-Arabiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, Ürdün, 2000.DEMİR, Osman, “Bağdat Mu’tezilesi Kelâmcıları ve Dönemin Fikrî ve Siyâsî Yapılanmasına Olan Etkileri”, İslâm Medeniyetinde Bağdat, İstanbul, 2011.EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, (Çev. Hasan Karakaya-Kerim Aytekin), Hisar Yayınları, İstanbul 2011. EŞ’ARÎ, Ebu’l Hasan Ali b. İsmail el-Basrî, Makalâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Musallîn I-II, Mektebetu’n-Nehdati’l-Mısriyye, Beyrut, 2009. EVKURAN, Mehmet, Sünni Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2011.FÂLİH, Rebii, Tarihu’l-Mu’tezile: Fikruhum ve Akaiduhum, ed-Dâru’s-Sekafiyye li’n-Neşr, Kahire, 2001.HANSU, Hüseyin, Mu’tezile ve Hadis, Otto Yayınları, Ankara, 2004.HAYYÛN, Reşid, Mu'teziletü’l-Basra ve’l-Bağdad, Londra 1999.İBN MANZÛR, Cemâluddin Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-Arab, Beyrut, 2005.İBN MURTAZÂ, Ahmed b. Yahya, Tabakâtu’l-Mu’tezile, Daru’t-Tabakatu’l-Hayat, Beyrut, 1960.İSFERAYİNÎ, Ebü’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Din ve Temyîzi’l-Fırkati’n-Nâciye ani’l-Fıraki’l-Hâlikîn, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut, 1983.KÂDÎ ABDULCABBÂR, Ebu’l-Hasan Abdulcebbâr b. Ahmed, el-Münyetü ve’l-Emel, Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmiiyye, İskenderiye, 1972.KÂSIMÎ, Cemaleddin, Tarihu’l Cehmiyye ve’l Mu’tezile, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1981.KIRKPINAR, Mahmut, “Mütevekkil-Alellah”, DİA, (XXXII/211-212), İstanbul, 2006. KUBAT, Mehmet, İslâm Mezhepleri Tarihi, Kitap Dünyası Yayınları, İstanbul, 2014. _______, Malatî ve Kelâmî Görüşleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2010_______,.“Teolojik Bağlamda Ehl-i Sünnet’in Mu’tezile Tanımlamaları”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 25, ss. 25-52, Erzurum, 2005._______, “«Ötekini» Tanımlama Bağlamında Mu’tezile’nin Sünnî Okunuşu”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 8, Sayı: 21, ss. 53-78, Erzurum, 2004. MALATÎ, Ebu’l-Hüseyin, et-Tenbîh ve’r- Red alâ Ehli’l-Ehva ve’l-Bida’, Mektebetu’l-Ezheriyyeti li’t-Turas, Kahire, 1993. MUSTAFA, Nevin A., İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, (Çev. Vecdi Akyüz), İz Yayınları, İstanbul 1990.ÖZ, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar Yayınları, İstanbul, 2011._______, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, Ensar Yayınları, İstanbul, 2012.ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Bağdat” (Kültür ve Medeniyet), DİA, (IV/437-447), İstanbul, 1991. SÂLİM, Abdurrahman, et-Târihu’s-Siyasî lil-Mu’tezile hattâ Nihâyeti’l-Karni’s- Sâlisi’l-Hicrî, Dâru’s-Sekâfe, Kâhire, 1989.SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, Mihne Süreci ve İslâmî İlimlere Etkisi, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2012. TABERÎ, Ebu Ca’fer İbn Cerîr Muhammed b. Cerir b. Yezid, Târihu’t-Taberi, Dârü’l-Maarif, Kahire, 1990.WATT, Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Süreci, (Çev. Ethem Ruhi Fığlalı), Umran Yayınları, Ankara, 2010.YALTKAYA, M. Şerâfeddin, “Kaderiyye Yahut Mu’tezile”, DFİFM, İstanbul, 1930.YAVUZ, Yusuf Şevki, Halku’l-Kur’an”, DİA, (XV/371-375), İstanbul, 1997.YILDIRIM, Ramazan, “Halku’l-Kur’an Meselesinin Politik İstismarı”, Milel ve Nihal, VIII, S. 1 Ocak-Nisan 2011.YÜCESOY, Hayrettin, “Mihne”, DİA, (XXX/26-28), İstanbul, 2005.