Osmanlı Devlet Teşkilâtında Yargının İdari Denetimi: Kadıasker Teftiş Örneği

Öz Adalet teşkilâtının düzenli işleyebilmesi, adaletin temini için gerekli şartların sağlanmasının yanı sıra muhtemel aksaklıklar ve bunlara bağlı olarak gelebilecek şikâyetlerin dikkate alınmasına bağlıdır. Osmanlı Devleti de adalet teşkilâtına önem vermiş devletin her tarafına yayılan kadılık teşkilâtı ve bir yönüyle üst mahkeme sayılan Dîvân-ı Hümâyun ile adaleti tesis etmeye çalışmıştır. Adalet teşkilâtının iş ve işlemlerini yerine getiren kadılar ile bu teşkilâtın insan kaynağını yetiştirme görevini üstlenen medreseler, ilmiye teşkilâtı adı altında organize edilmiştir. İlmiye teşkilâtının iş ve işlemleri ise Kadıaskerler tarafından organize edilmiştir. Kadıaskerler adalet sisteminin başında bulunsa da onların yaptığı faaliyetler zaman zaman şikâyete konu olmuştur. Özellikle görevden ayrıldıktan sonra veya haklarında şikâyet olması durumunda Kadıaskerlerin faaliyetleri görevlendirilen üst düzey ulemâ tarafından tetkik edilmekte, haklarında mahkeme kurulmaktadır. Bu çalışmada Rumeli Kadıaskeri hakkında merkezi yönetim tarafından görevlendirilen müfettişin gördüğü davalar konu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Tarihi, Kadıasker, İlmiye, Ulema, Adalet

Administrative Supervision of the Judiciary in the Ottoman State Organization: Inspection Example About Qadiasker

Keywords:

Ottoman History Qadiasker, Ilmiye, Ulama, Justice, Qadi,

PDF

___

Arşiv Belgeleri:
Osmanlı Arşivi (OA). Topkapı Müzesi Arşiv Defterleri. (TS.MA.d): 5789/1.
Nuruosmaniye Kütüphanesi (NOK). Anadolu Kadıaskerliği Ruznamçe Defterleri(AKR). Eski kayıt: 5193/11 (Yeni kayıt: 4569/11).
Basılı Eserler ve İncelemeler:
Abdurrahmân Abdî Paşa Kanunnâmesi. nşr. H. Ahmet Arslantürk. İstanbul: Okur Kitaplığı Yayınları, 2012.
Akgündüz, Hasan. Klasik Dönem Osmanlı Medrese Sistemi (Amaç, Yapı, İşleyiş). İstanbul: Ulusal Yayınları, 1997.
Aksoy, Hasan. “Dursun Fakih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. X: 7-8. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Aktepe, Münir. “Çandarlı Kara Halil Hayreddin Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. VIII: 214-215. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.Alan, Ercan. Kadıasker Ruznamçelerine göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
Âşıkpaşaoğlu Tarihi. nşr. Atsız. İstanbul: MEB Yayınları, 1992.
Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Ceza Hukuku”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. VII: 478-482. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Bayraktar, Mehmet. “Dâvûd-i Kayserî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. IX: 33. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. yüzyıl). Ankara: TTK Yayınları, 2014.
Boogert, Maurits H. van den. Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi 18. Yüzyılda Kadılar, Konsoloslar ve Beratlılar. Trc. Ali Coşkun Tuncer. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014.
Devhat ül-Meşayih Osmanlı Şeyhülislâmlarının Biyografileri. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1978.
Gelibolulu Mustafa Âlî. Mevâ῾ıdü’n-Nefâis Fî-Kavâ῾di’l-Mecâlis, nşr. Mehmet Şeker, Ankara: TTK Yayınları, 1997.
Emecen, Feridun. “Bedel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. V: 301. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Furat, Ayşe Zişan. “Fetih Sonrası Osmanlı Eğitim Anlayışının Şekillenişi: Klasik Dönem Müderrislik İmtihanları”. Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar). ed. Ömer Mahir Alper - Mustakim Arıcı. 11-31. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
İpşirli, Mehmet. “Anadolu Kadıaskeri Sinan Efendi Hakkında Yapılan Tahkikat ve Bunun İlmiye Teşkilâtı Bakımından Önemi”. İslâm Tetkikleri Dergisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. VIII / 1-4. (1984): 205-218.
İdris-i Bitlisi. Heşt Behişt VII. Ketibe, Fatih Sultan Mehmet Devri (1451-1481). nşr. Muhammed İbrahim Yıldırım. Ankara: TTK, 2013.
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600). Trc. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
İlmiye Salnamesi (Osmanlı İlmiye Teşkilâtı ve Şeyhülislâmlar). nşr. Seyit Ali Kahraman - Ahmed Nezih Galitekin - Cevdet Dadaş. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
İpşirli, Mehmet. “Fenârîzâde Muhyiddin Çelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XII: 339-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
İpşirli, Mehmet. “Osmanlı Devleti’nde Kadıaskerlik (XVII. Yüzyıla kadar). Belleten, LXI / 232: 597-699 (Aralık 1997).
Kaya, Eyüp Said. “Sinan Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXXVII: 228-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Kılıç, Cihan. XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İlmiye Teşkilâtında İstihdam ve Hareket (Anadolu Kadıaskerliği Örneği). Doktora Tezi. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2017.
Koçi Bey Risalesi. nşr. Yılmaz Kurt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
Kuru, Levent. Kazasker Ruznamçelerine Göre XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, 2016.
Nevʽizâde Atâyî. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik Fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik (Nevʽizâde Atâyi’nin Şakâ’ik Zeyli). I. nşr. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
Mumcu, Ahmet. Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları, 1976.
Ortaylı, İlber. “Osmanlı Devleti’nde Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXIV: 69-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Pakalın, M. Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. I. İstanbul: MEB Yayınları, 1983.
Sahillioğlu, Halil. “Avârız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. IV: 108-109. İstanbul TDV Yayınları, 1991.
Selânikî Mustafa Efendi. Tarih-i Selânikî. nşr. Mehmet İpşirli. I. Ankara: TTK Yayınları, 1999.
Shaw, Stanford J. Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye. I. Trc. Mehmet Harmancı. İstanbul: e Yayınları, 2008.
Şentop, Mustafa. Osmanlı Yargı Sistemi ve Kazaskerlik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2005.
Şentop, Mustafa. Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik Kurumu (XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Hüccet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XVIII: 445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.