İbâziyye’nin Temel İnanç Esasları: el-Usûlu’t-Tis‘a (Dokuz İlke)

Öz Zamanının siyasî olayları neticesinde ortaya çıkan Hariciliğin bir kolu olan İbâziyye, tevhîd ve mürtekib-i kebîrenin isimlendirilmesi başta olmak üzere belli başlı itikâdî görüşlerle diğer Haricî fırkalardan farklılaşarak günümüze kadar varlığını devam ettirmiş bir kelâm fırkasıdır. İbâzî kelâmcılar Müslümanlar arasında inanç esaslarıyla ilgili ihtilafa neden olduğunu düşündükleri problemleri genellikle dokuz başlık altında zikretmişlerdir ve bunları temel inanç esaslarından saymışlardır. Çalışmamızda İbâziyye’nin temel inanç esasları arasında saydığı tevhîd, kader, adâlet, el-va’d ve’l-vaîd, el-menziletu beyne’l-menzileteyn, lâ menziletu beyne’l-menzileteyn, el-emr ve’n-nehy, el-velâyet ve’l-beraat, el-esmâ ve’l-ahkâm meseleleri konu edinilecektir. Bu çalışmada amacımız İbâzîler tarafından dokuz temel inanç esası olarak da kabul edilen el-usûlu’t-tis’a’yı bir arada sunmaktır. Çalışmamız ayrıca İbâziyye’nin bu ilkeleri ile Mu’tezile’nin el-usûlu’l-hamsesini karşılaştırıp benzerlik ve farklılıklarını tespit etmeyi ve bunun neticesinde İbâziyye’nin özgünlüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu çalışmada, ilk teşekkül eden kelâm ekollerinden İbâziyye’nin temel inanç esaslarının diğer kelâm ekollerin görüşleriyle mukayeseli bir şekilde ele alınması, İbâziyye’nin daha yakından tanınmasına ve yeni değerlendirmelerin yapılmasına imkân sunacağını umuyoruz. Çalışmada İbâziyye’nin insanın bireysel ve toplumsal sorumlulukları meselesini sorun edindiği, tevhîd, adâlet ve insan fiilleriyle bağlantılı olarak Allah-insan ve insan-insan ilişkisi konularında özgün görüşlere sahip olduğu sonucuna ulaştık.

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, İbâziyye, inanç, tevhîd, adâlet

PDF

___

Aktepe, Orhan. “Mutezile ve Ehl-i Sünnet’e Göre Va’d ve Va’îd İlkesi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011): 157-177.

Albayrak, İsmail. “İçimizdeki Öteki: Tefsirde Hâricî (İbâdî) Algılamasına Dair Genel bir Değerlendirme”. Usûl İslam Araştırmaları 4 (Temmuz-Aralık/2005): 7-38.

Âmir, Venîs et-Tâhir. “Mukaddime”. Usûlu’d-dîn ev el-usûlu’l-aşra. Thk. Venîs et-Tâhir Âmir. 5-72. Maskat: Mektebetu’l-Ceyli’l-Vâid, 2005.

Ateş, Orhan. Günümüz Ummân İbâdiyyesi. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2007.

Ateş, Orhan. “İmam Ebû Şa’sa Câbir B. Zeyd Ve İbâdiyye Fırkası İçindeki Yeri”, Eurasian Journal of Researches in Social and Economics Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 4/3 (2017): 58-84.

A’veşt, Bekir b. Said. Dırâsâtu’l-İslâmiyye fi’l-Usûli’l-İbâziyye. 4. Baskı. By: ts.

Bardak, Ahmet. “İbâdî Âlimlerinden İbn Humeyd Es-Sâlimî’nin Kelamî Görüşleri”. e-Şarkiyât İlmi Araştırmalar Dergisi 11/2 (Ağustos 2019): 763-788.

Bârûnî, Ebû Rebî’ Süleyman. Muhtasar tarih-i İbâziyye. B.y: Mektebetu’d-Dâmirî, 1995.

Ca’bîrî, Ferhât. el-Bu’du’l-hadârî li’l-âkîdeti’l-ibâziyye. B.y: Matbaatu’l-Elvân el-Hadîse, 1987. Cennâvunî, Ebû Zekeriya Yahya ibnu’l-Hayr b. Ebi’l-Hayr. Kitâbu’l-Vad’ muhtasarun fi’l-usûl ve’l-fıkh. Thk. Ahmed b. Sâlih eş-Şeyh Ahmed - Bekîr b. Muhammed b. Îsâ Fehhâr. Umân: Mektebetu’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’i, 2015.

Ceytâlî, Ebû Tâhir İsmail b. Mûsâ. Kavâidu’l-İslâm. Thk. Ahmed b. Sâlih eş-Şeyh Ahmed. 2 Cilt. 5. Baskı. Umân: Mektebetu’d-Dâmirî li’n-neşr ve’t-tevzî’, 2015.

Corbin, H. “Şiilikte Velâyet Kavramı”. Trc. Sabri Hizmetli. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (1983): 717-726.

Dercinî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Said. Kitâbu Tabakâti’l-meşâyih bi’l-ma’rûf, thk. İbrahim Tallây. (Buleyde/Cezayir: y.y, 1974.

Erdemci, Cemalettin. İbn Sellam el-İbâdî ve İtikadi Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 1996.

Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. Nşr. Naîm Zerzûr. 2 Cilt. Beyrût: Mektebetu’l-Asriyye, 2005.

Ettafeyyiş, Muhammed b. Yusuf. Şerhu akîdeti’t-tevhîd. Thk. Mustafa b. en-Nâsır Vînten. Gardâye/Cezayir: Matbaatü‟l-Arabiyye, 2001.

Ferâhidî, Rebî’ b. Habîb. el-Câmiu’s-Sahîh Müsnedu’l-İmam er-Rebî’ b. Habîb. Umân: Vezâretu’l-evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2011.

Hârisî, Sâlim b. Hamd b. Süleymân. el-Ukûdu’l-Fiddiyye fî Usûli’l-İbâdiyye. 2. Baskı. Maskat: Vizâretu’t-Turâs ve’s-Sekâfiyye, 2017.

Hayyât, Ebu’l-Hüseyin. Kitâbu’l-İntisâr Mu’tezile Savunusu. Trc. Metin Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.

Hizmetli, Sabri. “İbâdilikte Velâyet ve Berâet İnancı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 28 (1986): 181-204.

İbn Sellâm el-İbâzî. Bedu’l-islâm ve şeraiu’d-dîn, Beyrut: Wiesbaden, 1986.

Keskin, Mehmet. İmam Eş’arî ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.

Kılavuz, Ulvi Murat. “Kuzey Afrika İbâzî Akidesi: Cenâvünî Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (2015/2): 71-123.

Komisyon. Mu’cemu mustalahâti’l-İbâziyye. 2. Cilt. Maskat: Vezâretu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’d-Dîniyye, 2011.

Madelung, Wilferd. “Eş’arî Öncesi Kelâma Şiî ve Haricî Katkı”. Trc. Süleyman Akkuş. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2007): 161-184.

Ma’mer, Ali Yahya. el-İbâziyye fî mevkibi’t-tarîh. Sîb/Umân: Mektebetu’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2008.

Nami, Amr K. Studies in İbadhism. By: Open Mind, 2007.

Nizvânî, Ebubekir Ahmed b. Abdillah b. Mûsâ el-Kindî. el-Cevheru’l-Muktasar. Thk. Seyyide İsmail Kâşif. Kahire: Umân Milli Miras ve Kültür Bakanlığı Yayınları, 1983.

Özdemir, Ahmed. İbâdiyye’nin Ana Hadis Kaynağı Rebî’ b. Habîb’in Müsnedi. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 2018.

Sâlimî, el-İmam Ebû Muhammed Abdullah b. Humeyd. Meşâriku envâri’l-ukûl, Tsh. eş-Şeyh Ahmed b. Hamd el-Halîlî. Thk. Abdurrahman Umeyra. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1989.

Sâlimî, Nureddin Abdullah b. Humeyd. Cevâbâtu’l-İmâm es-Sâlimî. Haz. Abullah b. Muhammed b. Abdullah es-Sâlimî. Der. Abdussettâr Ebû Gudde. Bidiye/Umân: Mektebetu’l-İmâm es-Sâlimî, 2010.

Şemmahî, Metnü’d-Diyanât. Cuperly, Pierre. Medhal ilâ Dırâseti’l-İbâziyye ve Akîdetihâ, Trc. Ammar Cellâsî. nşr. Mûhammed Ûmâdî. 295-296. 2. Cilt. Umân: Müessesetu Tavâlt es-Sekâfiyye, 2003.

Ünverdi, Veysi. “Mu’tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı”. Artuklu Akademi 4/2 (2017): 1-28.

Vercelânî, Ebû Ya’kub Yusuf İbrahim. ed-Delîl ve’l-burhân. Thk. eş-Şeyh Sâlim b. Hamdu’l-Hârisî. 3 Cilt. Maskat: Vizâretu’t-Turâsi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 2006.

Yanmış, Kadriye. İslam Mezheplerinde Tekfir ve İbadiyye’nin Tekfir Anlayışının Mukayesesi, Yüksek Lisans Tezi, Dicle Üniversitesi, 2015.

Yağla b. Zeltâf, Ebû Hazr. er-Red alâ cemîi’l-muhalifîn. Thk. Amr Halife en-Nâmî. Sîb/Umân: Mektebetu’d-Dâmirî li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2008.

Yıldız, Metin. “Kelâmî Görüşleri Bağlamında İbâzîlerin Haricîliği Meselesi”. Kader 16/2 (2018): 294-318.

Yüce, Mustafa. “Ebû Sâkin Eş-Şemmâhî’nin “Metnü’d-Diyânât” Adlı Risalesi Bağlamında İbâziyye’nin Kelâmî Görüşleri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1. (2012): 221-255.