Çarlık Rusya’sı ve Sovyetler Döneminde Azerbaycan’da Yaşayan Dağ Yahudilerinin Dinî ve Sosyal Durumları

Öz Özet Bu makalede ilk önce Dağ Yahudilerinin Çarlık Rusya’sı döneminde etnik halk olarak tanınarak ticari, siyasi ve sosyal alanlardaki faaliyetlerini tespit etmek için resmî kayıtlara alınmaları konu edinilmiştir. Daha sonra devlet politikası gereği veya toplumun talebi üzerine yerleşim yerlerinin değiştirilmesi, farklı bölgelerdeki dindaşlarıyla dinî ve kültürel irtibatlarının devam ettirilmesi ile birlikte toplum içerisinde okuma yazma bilen bazı kesimlerin siyonist faaliyetler içerisinde bulunmaları araştırılmıştır. Çarlık Rusya’sının dağılmasından sonra Kafkasya’da kurulan, iki senelik ömründe önemli yeniliklere imza atan Azerbaycan Demokratik Halk Cumhuriyeti döneminde Dağ Yahudilerinin sosyal ve siyasi durumlarından söz edilmiştir. Makalenin sonlarına doğru Sovyetlerin kurulma tarihinden, dağılmasına kadarki dönemde dinî ve kültürel baskılardan, Kafkasya’daki farklı etnik kökenlerin “Tat” halkı şeklinde tek çatı altında birleştirilmeye zorlanmaları ve başka ülkelere veya bölgelere göç etme zorunda bırakılmaları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Çarlık Rusya’sı, Dağ Yahudileri, Tat Halkı, Sovyet Rusya'sı

PDF

___

KAYNAKÇA

1. KAYNAK ESERLER

Abramov, Hananil İzroeviç. GorskiyeYevreyi Kubı (Azerbaydjan), İzrailı: Gıryat-Ata, 2003.

Abramov, Hananil İzroeviç. Kratkaya Ençiklopediya Gorskih Yevreyev, İzrailı: Gıryat- Ata, 2006.

Adam, Baki. “Yahudilik” Yaşayan Dünya Dinleri, (Ed. Şinasi Gündüz), Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.

Agarunov, Yakob M. Bolışaya sudıba malenikogo naroda (Vospominamiya), Moskova: Çoro, 1995.

Anisimov, İlıya Şerebetoviç. Kavkazskiye yevreyi-gorçı, Sbornik materialov po etnografii, İzdavamemıy pri Doşkovskom etnografiçeskom muzeye, 3, 1888, 171-322.

Arık, Durmuş. Buhara Yahudileri, Ankara: Berikan Yayınevi, 2011.

Bakıhanov, Abbasgulu Ağa. Gülüstanı-İrem, Bakı: Azerbaycan Medeniyyet ve Turizm Nazirliği Yayınları 2010.

Bejenov, Mıhayıl. Skazaniya gorskih yevreyev Kavkaza, Kazanı: İzd: Tan-Zarya 1993.

Bejenov, Mıhayıl. Vartaşenskiye Yevreyi, SMOMPK, 18, (1892).

Bekker, Moisey. Evrei Azerbaydjana: İstoriya İ Sovremennostı, Bakü: Polygraphic Prodiction, 2000.

Cavadov, Gemerşah. Azerbaycan’ın az sayılı halkları ve millî azlıkları, Bakü: Elm Neşriyyatı 2000.

Chelenov, Mıchael, A. Oriental Jewish Groups in the Former Soviet Union: Medern Trends of Development, Rabbi L. Teinberg Memorial Leeture. University of Cincinati, 50, (1999).

…………………………. Kto takiye –eti “gorskiye yevreyi”? (Predisloviye), Gorskiye yevreyi, Datt, (1999).

Çelenov, Mıhail Anatoliyeviç. Mejdyu Sçilloy deudaizaçii i Haribdoy sionizma: gorskiye yevreyi v XX v., 3, Diaspora, 2000, 174-197.

Çelenov, Mıhail Anatoliyeviç. Rassaleniye yevreyskih etniçeskih grup na kavkaze, Euro-Asian Jewish Congress International Center for Jewish Education and Field Studies, İerusalim: 2010.

Dımşiç, Valerii. Gorskie yevrei; istoriya, etnografiya, kultura, Moskova: İzdatelıstvo Daat/Znaniye, 1999.

Feyerabend, Karl. Fonolexıka langenscheıdt Hebrew-Englısh, Printed by G. Langenscheidt, Berlin-Schöneberg U. IV. Rr., of Cothen, Third edition, Germany: 1910.

Gavrilov, B. Rojdennıye Oktyabrem, Vatan Sovyetimy (alımanah na tatskom yazıkye), Mahaçkala: y.y., 1988.

Gazete, “H Avaçelet” ot 19 avgust 1893 goda (Arhiv Yevreyskogo Universteta v İerusalime, Givat-Ram, t. 24, No: 44).

Grebennikov, Marat. “The Mountain Jews in Post-Soviet Caucasus: Reconstructing Ethnic Identification and Political Oriettion”, Journal of Political Sciences & Public Affairs, 3/2, (2015), 1-7.

Hacıyev, Magsud. Azerbaycan Tatlarının Dili (Fonetika, leksika,morfologiya, sintaksis), Bakı: Mütercim Neşriyyatı, 2009.

Hacıyev, Magsud. Tat dilinin Gonagkend lehçesi, Bakı: y.y., 1971.

Çernıy, İehuda İosef. “Gorskiye Yevreyi”, Sbornik svedeniy o kavkazskih gorçah, 3/1, (1870), 1-44.

İhilov, Don. Etnogenez İ Drevnyaya İstoriya Gorskıh Yevreyev Kavkaza, İzrail: İzdateliskiy Dom Mirvoriss, 2009.

Kleın, Ernest. A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language for readers of English, Foreword by Haim Rabin the Hebrew University of Jerusalem, Jerusalem: Carta Jerusalem the Unıversıty of Haıfa, 1987.

Kozubskiy, E, İ. İstoriya goroda Derbenta, Temir-Han-Şura: İzd. Russkaya tipografiya, 1906.

Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil), İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi, 1. Basım, 2001.

Lokşin, А. Е. “Sionistskoyu organizaçiyu priznatı kontrrevolyuçionnoy i likvidirovatı”, İz istorii borıbı s sionistkim dvijeniyem v Sovetskoy Rossii, Vostoçnıy arhiv, 2/34 (2016), 52-63.

Manoah, Boris. Plenniki Salmanasara (İz istorii yevreyev Vostoçnogo Kavkasa), İeruselim: y.y., 1984.

Miller, B. Tatı rasseleniye i govori (materialı i voprosı), Bakı: y.y., 1929.

Miller, Vsevolod Federoviç. Materialı dlya izuçeniya yevreisko-tatskogo yazıka, Moskova: Lenand, 2017.

Minorskiy, Vladimira Federoviça. İstoriya Şirvana i Derbenta, Moskova: y.y., 1963.

Murzahanov, Yuriy İsayeviç. Sovromennaya semıya u gorskih yevreyev Kabardino-Balkarii, Moskova: İzdatelıstvo Çoro, 1994.

Murzahanov, Yuriy İsayeviç. “Gorskiye Yevrei Kabardino-Balkarii”, Derbent- gorod treh religiy Dokladı i soobşeniya Mejdunarodnoy nauçnogo-praktiçeskoy konferençii (g. Derbent, 25 marta 2015 g.), Mahaçkala: Alef, (25 Mart 2015), 208-227.

Musukayev, Aleksandr İbragimoviç - Abram İsaakoviç PERŞİÇ, Narodnıye Tradiçii Kabardinçev Balkarçev, Nalçik: Kavkaza İnstituta etnologii i antropologii Rossiyskoy Akademii nauk , 1992.

Özdemir, Âdem. Genel Rusça Sözlük, İstanbul: SERKİTAP, 2019.

Pinhasov vd., Yevrei: Buharskye, Gorskye, Gruzinskiye v Vodovorote İstorii, Newyork: y.y., 2007.

Resulzade, Mehmet Emin. Azerbaycan Cumhuriyeti, Bakı: Elm Neşriyyatı, 1990.

Rıjov, İ, V. – İntyakov A, A. “Osobennosti Sevyetsko-İzrailskih politika-ekonomiçeskih otnoşeniy”, Vestn. Volgogr. Gos. Un-ta 4/1 (15), (2009), 78-86.

Semenov, İgor G. Kavkazskiye tatı i gorsrki yevrey, Kazan: İzd-vo Tan, 1992.

Enisimof, Sergey. Kafkas Kılavuzu, Çev. Binbaşı Sadık, İstanbul: Kubbealtı-Sahaf, 1926.

Sergeyevnaya, Norkina Yekatirina. “Gosudarstvennaya politika po otnoşeniyu k yevreyskomu v Rossiyskoy imperii vo 2-y polovine XIX-naçale XX vv. (pa primerye Kubanskoy i Terskoy oblastey)”, Sankt-Peterburgskiy İnstitut İstorii, Sankt-Peterburg, (16 May 2013), 1-29.

Şamailova, Mikdaş. İstoriya İ Kultura gorskıh yevreyev Kavkaza, İeruselim-Kuba: y.y., 2009.

Şamanov, İbragim Magomedoviç. Kalendar i kalendarnaya obryadnostı Karaçayevtsev i Balkartsev, Kalendarı i kalendarnaya obryadnostı narodov Karaçayevo-Çerkesii, Çerkesii: y.y., 1989.

Tavkul, Ufuk. Kafkasya Gerçeği, İstanbul: Selenge Yayınları, 2007.

Turan, Sibel - Nergiz Özkural Köroğlu. Uluslararası İlişkilerde Güvenlik Kuramları ve Sorunlarına Çağdaş Yaklaşımlar, Edirne: Transnatıonal Pres London, 2018.

Ulutaş, Ufuk vd., İsrail siyasetini anlama kılavuzu, Ankara: SETA Yayınları, 2012.

Yakubov, Muhail Yakubeviç. Assiriyskoye pleneniye Çarlıkya Goşea v 722 godu do naşey erı i izganiye izrailıtyan iz Samarii v Midiyu i Persiyus, Bakı: Mütercim Neşriyatı, 2003.

Yeniacun, Selim Han. 1967 Arap-İsrail Savaşı (Altı Gün Savaşı), İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayınları, 2019.

2. ANSİKLOPEDİ MADDELERİ VE SÖZLÜKLER

Aliyev, Nurulla. “Derbend”, Böyük Derbend Ensiklopediyası, Bakı: AFPoligrAF, 2018.

Aliyev, Salih Muhammedoğlu. “Derbend”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.

Aliyev, Salih Muhammedoğlu. “Kuba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/297-298. Ankara: TDV Yayınları, 2002.

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920) Parlament (Stenografik hesabatlar). 1/9, 23, 24, 39, 55. Bakı: Azerbaycan Neşriyyatı, 1998.

Mahmudov, Yakub. Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Ensiklopediyası. 1/67. Bakı: Lider Neşriyyat 2004.

Nağıyev, Tofig, M. “Böyük Kafkaz”, Azerbaycan Millî Ensiklopediyası. 4/463. Bakü: Azerbaycan Millî Ensiklopediyası Elmi Merkezi, 2014.

Nağıyev, Tofig, M., “Buynaksk”, Azerbaycan Millî Ensiklopediyası. 5/135. Bakü: Azerbaycan Millî Ensiklopediyası Elmi Merkezi, 2014.

Nağıyev, Tofig, M., “III. Aleksandr”, Azerbaycan Millî Ensiklopediyası. 1/308. Bakü: Azerbaycan Millî Ensiklopediyası Elmi Merkezi, 2014.

Bolışaya Sovetskaya Ençiklopediya, “Tatskiy Yazık-Tatı”, ed. Kliment Efremoviç Voroşilov vd. 53/669, 670, 671. Moskova: Gosudarstvennıy Nauçnıy İnstitut “Sovetskaya Ençiklopediya”, 1946.

Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Lugatı, 2010.

Buniyatov, Ziya. “Azerbaycan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/317. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.

Buniyatov, Ziya. “Dağıstan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/405. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Dursun, Davut. “Kabartaylar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/13. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Efendizade, Oktay. “Gence”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 14/17-20. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.

Jamuhanov, Suleyman Sultanovıç, “Çeçenistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/244. İstanbul: TDV Yayınları. 1993.

Gündüz, Şinasi. Din ve İnanç Sözlüğü, Konya: Vadi Yayınları, 1998.

Karaman, M. Lütfullah. “Siyonizm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/329. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.

Malaya Sovetskaya Ençiklopediya, “Tatı”, ed. Otto Yulyeviç Şmidt vd. 10/644. Moskova: Gosudarstvennıy İnstitut Sovetskaya Ençiklopediya, 1960.

Saydam, Abdullah. “Osetler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/438. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.

Sırrı, Erinç. “Hazar Denizi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/108. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.

Skolnik, Fred. “Pınes Yehıel Mıchael”, Encyclopedıa Judaıca. 16/167-168. Jerusalem: Keter Publıshıng House Ltd, 2007.

Skolnik, Fred. “Zionism” Encyclopedıa Judaıca. 21/547. Jerusalem: Keter Publıshıng House Ltd, 2007.

Skolnik, Fred. “Zionism” Encyclopedıa Judaıca. 21/602-637. Jerusalem: Keter Publıshıng House Ltd, 2007.

3. İNTERNET WEB SAYFALARI

Çelenov, Mıhail Anatoliyeviç. “Gorskiye Yevrei”. Bolışaya Rossiyskaya Ençiklopediya. Erişim 29 Aralık 2019. https://bigenc.ru/ethnology/text/v/2372059

Engeli, Valeriy Viktoroviç. “Kurs lekçiy istorii yevreyev v rosii, Yevrei SSSR v godı “zastoya” (1967-1985 gg.)”. Erişim 29 Nisan 2019. http://jhistory.nfurman.com/russ/russ001-20.htm/

Kandel, Felixs. Erşim 06 Mayıs 2019. https: //gorskie.ru/juhuro/history/item/44715-gruzinskie-i-gorskie-evrei-na-kavkaze/

Ganelin, Rafail Şolomoviç. “Yevreyskiy vopros v SSSR v predstavlenii sovremennikov 1930-1950, Yevrei v Rossii: İstoriya i kultura Yevrei”, Peterburgskiy yevreyskiy universitet, (1995). Erişim 29 Nisan 2019. http://jhistory.nfurman.com/lessons9/kosmopolity.htm/

Erişim 29 Nisan 2019. http://diaspora.spb.ru/index.php/azerbajdzhan/42-azerbajdzhan/328-evrei-v-azerbajdzhane/

Erişim 25 Aralık 2019. http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/leb/leb-2071.htm?cmd=p&istext=1

Erişim 15 Aralık 2019. http://www.oguz-ih.gov.az/page/10.html

Erişim 18 Aralık 2019. https://digifindingaids.cjh.org/?pID=349799#a3

Erişim 29 Nisan 2019. https://eleven.co.il/diaspora/regions-and-countries/10098/

Erişim 25 Aralık 2019. https://eleven.co.il/jewish-languages/yiddish/11686/

Erişim 22 Aralık 2019. https://eleven.co.il/jews-of-russia/history-in-ussr/15422/

Erişim 17 Aralık 2019. https://gorskie.ru/juhuro/events/item/37592-khadera-den-pamyati-gorsko-evrejskogo-pravednika-rabbi-yaakova-itskhaki

Erişim 20 Aralık 2019. https://stmegi.com/gorskie_evrei/posts/48774/ikh_imena_nevozmozhno_zabyt_semya_ravvinovich_6938/

Erişim 17 Aralık 2019. https://stmegi.com/posts/12973/sinagoga_imeni_rabbi_yaakova_itskhaki__4468/

Erişim 26 Aralık 2019. https://stmegi.com/posts/18803/iz_zhizni_gorsko_evreyskikh_pravednikov_rabi_binyami_yusuf_noftoli_kuba_10815/

Erişim 24 Nisan 2019. https://stmegi.com/posts/19469/shlomo_mardakhaev_i_matatyagu_bogatyryev_gorsko_evreyskie_delegaty_4_go_i_6_go_sionistskikh_kongress_11488/

Erişim 08 Mayıs 2019. https://www.everyculture.com/Russia-Eurasia-China/Mountain-Jews-History-and-Cultural-Relations.html

Erişim 18 Aralık 2019. https://www.fzy.org.uk/history

Erişim 17 Aralık 2019. https://www.jewishvirtuallibrary.org/first-to-twelfth-zionist-congress-1897-1921

Erişim 17 Aralık 2019. https://www.jewishvirtuallibrary.org/pines-yehiel-michael

Erişim 18 Aralık 2019. https://www.jewishvirtuallibrary.org/young-judaea

Erişim 12 Aralık 2019. https://www.luggat.com/index.php#ceviri

Erişim 25 Aralık 2019. https://www.myjewishlearning.com/article/yiddish/

Erişim 18 Aralık 2019. https://www.youngjudaea.org/about/history/

Mayor, Yıtshak. “Sionistskoye Dvijeniye V Rossii”, Glava VIII-Prodoljeniye vnutrennih sporov, Erişim 18 Aralık 2019. http://jhistory.nfurman.com/zion/maor33.htm

Sergeyevnaya, Norkina Yekatirina. “Sionizm v Yevreyskih obşinah severnogo kavkaza v naçale XX v. : İdei i praktika, Studia Humanitatis. 2018. № 4.

Erişim 24 Nisan 2019. www.st-hum.ru

Liyalenkova, Tamara. “Mujçina i jenşina, Russko-yevreyskiye braki”. 29 Aralık 2019. https://www.svoboda.org/a/158382.html