Kırgız Matbuatının Ortaya Çıkmasında Ceditçiliğin Rolü

Türkistan coğrafyasında yaşayan Türk toplulukların modernleşmesinde, dönemin tabiriyle Rusya Müslümanları arasında ortaya çıkıp, gelişen Ceditçilik hareketi büyük öneme sahiptir. Ceditçilik düşüncesinin mimarı olan Ceditçiler, İdil – Ural bölgesinde bulunan Kazan ve Ufa şehirlerini kendilerine merkez yapmışlardır. Bu şehirlerde ortaya çıkan yenileşme hareketlerini Türkistan aydınları, öncelikle çeşitli süreli yayınlardan ve Türkistan’a gelen Tatarlardan öğrenmişlerdir. Kısa süre sonra ise Ceditçiliğin merkezi olan İdil – Ural bölgesine giderek, buralardaki medreselerde eğitim almışlardır. Tabi ki belirtilen bölgenin, dönemin ilim ve kültür merkezi olması ve bütün İslam alemi ile bağlantı kurulabilmesi etkili olmuştur. Ayrıca batıdaki gelişmelerin buradan takip edilebilme imkanı başka önemli sebeplerdendir. Kazak ve Kırgızların yaşadıkları bölgelerde, eğitim konusunda Ufa ve Kazan şehirlerine göre imkanların azlığı Türkistanlıları bu şehirlere yönlendirmiştir. Cedit mektep ve medreselerinin başarıları, medreselerin modern müfredatı ve kısa sürede dönemin şartlarına göre iyi bir eğitim alınabilmesi gibi sebepler, diğer Türk topluluklarını buralara çekmiştir. Tabi ki Kırgız gençleri de bu şehirlere gelip eğitim almışlar, dünyada meydana gelen değişimleri takip etmeye çalışmışlardır. Bu sebeple Kazan ve Ufa şehirleri bir çok konuda Türkistan’ı etkilemiştir. Bu etkilenmeye dahil konulardan biri de matbuattır. XX. Yüzyılın başına denk gelen matbuat alanındaki gelişmeler, Kırgız kültürel gelişimi ve modernleşmesinde çok önemli bir yere sahiptir. Bu durumun temelinde ise Kırgız matbuatının ilk ürünlerinin Kazan ve Ufa’da yayınlanmış olması bulunmaktadır

Anahtar Kelimeler:

Ceditçilik, Kırgızistan, Matbuat, Kırgızca, Arabayev, Sıdıkuulu

THE ROLE OF JADIDISM IN EMERGENCE OF KRYGYZ PRESS

In the cultural improvement of modern Turkestan geography have importance Ceditçilik (innovativeness) movement that emergent among Russia Muslims. In the Idil-Ural region Ceditçiler centralise Kazan and Ufa cities for them. First of all Turkestan ıntellectuals had learned innovation movements that ın these cities emergent through workings of Ceditçiler (innovators) from various periodicals and Tatars who get to Turkestan. Later, they went to Idil region where central of Ceditçiler and in here they had taked education from madrasas. Of course, is one of other important factor that forementioned of region be center of science and culture at that time and be contact with all Islam world as well as can be follow developments in West. In the regions lived of Kazakh and Krygyz be limited possibility about education vis a vis Ufa and Kazan, Turkestans had directed to these cities. Due to achievements of Cedit schools and madrasas and can be take good education, like other Turks communities, Krygyz youngs had taked education get to these cities, they had followed taken place alterations in the world. Kazan and Ufa cities had effected Turkestan on many issue. Among these developments in press field have an important place for Kırgyz Turks. Primarily Krygyz press firstly had builded with published works

Keywords:

Jadidism, Kyrgyzstan, Press, Krygız, Arabayev, Sıdıkuulu,

PDF

___

Abıtov B., C. Djaldoşova, D. Djunus Aliyev. (2002) Gornaya Tsaritsa Kurmancan i Yeyo Vremya. Bişkek.
Akmataliev, A. A. (1998). Tandalgan Çıgarmalarının Cıynagı. Adabiyat Taanu, c. 2, Bişkek.
Arabayev, E., H. Sarsakeyev (1911). Alifba Yaki Töte Oku. Ufa: s.Şark Matbaası.
Arabayuulu, E. (1924). Kırgız Alipbesi, Taşkent: s.Orta Asya mamleket Basması.
Asankanov, A. (2003). “Moldo Kılıç”, Kırgız Tarihi: s.Entsiklopediya, Bişkek.
Batmanov, İ. A. (1947). Kratkie Vvedenie v İzuçenie Kırgızskogo Yazıka. Frunze.
Biyaliyev, A. (2002). Kırgız Adabiy Tili Cana Anın Adabiy Norması. Bişkek.
Devletşin, T. (1981). Sovyet Tataristanı, Çev.: s.Mehmet Emircan, Ankara: s.Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ernazarov, T. E. – Akbarov, A. İ. (1976). İstoriya Peçati Turkestana (1870 - 1925). Taşkent: s.Ukituvçi.
Ernazarov, T. E., A. İ. Akbarov (1976). İstoriya Peçati Turkestana (1870 - 1925), Taşkent: s.Ukituvçi.
Erşahin, S. (1999). “Kırgızların İslâmlaşması Üzerine Bazı Mülahazalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 39. 393-438.
Esengulova, M. (2005). Prosvetitelskaya Deyatelnost Pedagogiçeskoe Nasledie Eşenaalı Arabayeva, Kırgız Gosudarstvennıy Universitet İm. İ. Arabayeva. (Doktora Tezi). Bişkek.
Gündoğdu, A. (2014). ”Türk Dil Birliğinin Sonbaharı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54, 2 (2014), 1-18.
Gömeç, S. (2009). Kırgız Türkleri Tarihi, Ankara: s.Berikan Yayınları.
Kadırova, A. (2008). XIX. Kılımdın Ayagı XX. Kılımdın Başındagı Kırgızdar Koldongon Dokumentterdin Tili. Kırgız – Türk Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yüksek Lisans tezi), Bişkek.
Karasayev, H. (1970) ”Kırgız Orfografiyasının Tarıhınan”. Turkologiçeskoe İssledovaniya Sbornik Statey 80 Letiyu K. K. Yudahina. Frunze. 76-81.
Koylubaev, K. K. (2010). Cazgıç Akındardın Çıkarmaçılıgı. Karakol.
Maanaev, E., Osmonkulov, O. (2002). E. Arabyev – Kırgız Elinin Algaçkı Agartuuçu – Okumuştuusu Cana Sayasiy İşmeri. Bişkek.
Osmonkulov, A. (1989). E. Arabayev – Körünüktüü Agartuuçu. Bişkek: s.İlim.
Osmonkulov, Aksar (ed.). (1993). “İ. Arabayev – Kırgız Elinin Körünüktüü Okumuştu – Agartuuçusu cana Pedagogu”. İ. Arabayevdin Tuulgan Kününö 110. Cıldıgına Arnalgan Cıynak, Bişkek.
Saparbayev, A. (1997). Kırgız Tilinin Leksikologiyası Cana Frazeologiyası. Bişkek.
Sıdıkof, O. A. (1914). Tarih-i Kırgız Şadmanie. Ufa: s.Şark Matbaası.
Sıdıkoglu, M. O. (1913). Muhtasar Tarih-i Kırgıziye. Ufa: s.Şark Matbaası.
Sıdıkova, K. (2003) Kırgız Tarıhı, Bişkek.
Tagirov, R. (1999). Oçerki İstorii Tatarstana i Tatarskogo Naroda XX Veka. Kazan.
Taşağıl, A. (2004). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları. Yay., Ankara: s.Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Taymas, A. B. (1947). Rus İhtilalinden Hatıralar I 1917 – 1919. İstanbul: s.Güven Basımevi.
Tenişev, E. (1993) ”Uluttuk Doorgo Çeyinki Kırgız Adabiy Tili Cönündö”. Kırgızdar. c. 2, Bişkek. 4-22.
Törekil, M. K. (1911). Kıssa-i Zelzele, Haz. İşanalı Arabayef. Kazan.
Yarkov, A. P. (1996). Tatari i Başkiri v Kırgızstane. Bişkek.
Yudahin, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü, Çev.: s.Abdullah Taymas. Cilt: s.2, Ankara: s.Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yüksekkaya, G. S. (2016). “Osmonaalı Sıdıkov’un Kırgız Şeceresi: s.Muhtasar Tarih- Kırgıziya”, Millî Folklor, 2016, Yıl 28, Sayı 110, s. 30 – 40.
i Moldo Kılıç Şamırkanuulu; Kırgız yazılı edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. O 1866 yılında Kırgızistan’ın
Koçkor Bölgesinde doğmuştur. Yazar, çocukluk yıllarında medrese eğitimini tamamlamış, daha sonra doğu edebiyatındaki
Arapça, Farsça eserler ile tanışma imkânını yakalamıştır. Şair insanların iyi ve kötü niteliklerini açıklayan «Kız-cigit»,
Kırgızistan’ın tabiî güzelliklerini, bitkiler ile hayvanlar dünyasını tasvir eden «Kerme-Too», «Cindi Suu», «Buudayık»,
«Bürküttün Toyu» gibi şiirlerini miras olarak bırakmıştır. (Asankanov, 2003; 294-295)