XIX. Yüzyılda İstanbul’da Modern Hayvanat ve Botanik Bahçelerinin Tesisi ve Eğitimi

ÖzAvrupa’da botanik ve hayvanat ilminde meydana gelen modern gelişmeler çok geçmeden Osmanlı Devleti’ne de sirayet etmiştir. Avrupa’da Rönesans, Reform hareketleri, Aydınlanma Çağı ve Sanayi İnkılabının gerçekleşmesi Avrupa’nın dışarıya açılmasını sağlamış ve her alanda olduğu gibi dünyadaki botanik ve hayvanat türlerine de merak uyanmıştı. Bu meraklarını gidermek isteyen Avrupalı botanikçi ve hayvanat türleri ile uğraşan araştırmacılar Dünya’nın her tarafına dağılmış ve topladıkları bitki ve hayvan türlerini ülkelerine döndüklerine sergilemeye başlamışlardı. Böylelikle Avrupa’da 19. Yüzyılda ciddi sayıda ve oldukça çeşitli bitki ve hayvan türlerini ihtiva eden botanik ve hayvanat bahçeleri inşa edilmişti. Bununla birlikte Avrupa’daki modern okullarda botanik ve hayvanat bölümleri açılmıştı.Osmanlı Devleti Avrupa’da botanik ve hayvanat alanında meydana gelen bu gelişmelere kayıtsız kalmayarak XIX. yüzyılın ortalarından itibaren modern botanik ve hayvanat ilmine yoğunlaşmıştı. Bu doğrultuda bazı idadi ve sultani mekteplerinde botanik ve hayvanat bölümleri açmış ve birçok mektepte botanik ve hayvanat ile ilgili dersler okutmaya başlamıştı. Ayrıca Nişantaşı’nda bir hayvanat ve botanik bahçesi inşa etmek için girişimlerde bulunmuş; Yıldız sarayında hayvanat ve botanik bahçesi, Topkapı sarayı ve Haydar Paşa Mekteb-i Tıbbiyesi’nde birer botanik bahçesi inşa etmişti. Avrupa’daki botanik ve hayvanat konferanslarına temsilci göndermiş, Avrupa’dan bitki ve hayvan aşılarını ithal etmişti. Bu çalışmamızda Osmanlı arşiv belgelerinden temin ettiğimiz belgeler ışığında Osmanlının son dönemlerinde hayvanat ve botanik alanında meydana gelen gelişmeler ile Nişantaşı ve Yıldız Hayvanat Bahçesi ve İstanbul’daki diğer Botanik Bahçeleri ele alınmıştır. Bunun yanı sıra mekteb-i tıbbiyede okutulan nebatat ve hayvanat dersi ile ders hocalarına da yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Nebatat Bahçesi, Hayvanat Bahçesi, Osmanlı Devleti, İstanbul, Mekteb-i Tıbbiye

Establishment and Education of Modern Zoos and Botanical Gardens in 19th Century Istanbul

AbstractThe modern advances happening in botanic and zoology science in Europe affected Ottoman Empire, too, soon. The Renaissance, The Reform Movements, Enlightenment Age and Industrial Revolution provided Europe to branch out abroad and arouse curiosity against botanic and zoology sciences in the world just as all the other areas. The European botanic and zoology researchers who had wanted to satisfy their curiosity, spread all around the world and then exhibited the animal and plant species which they collected when they returned their countries. Thus, zoos and botanic gardens which contain in large numbers and quite various species of plants and animals were established in Europe in 19th century. Besides, the zoology and botanic departments were introduced in modern schools in Europe.Ottoman Empire didn’t stay indifferent to these developments in botanic and zoology areas happening in Europe and concentrated on modern botanic and zoology science since the middle of 19th century. Accordingly, they introduced botanic and zoology departments in some military and sultani high schools and started to instruct some lessons about botanic and zoology. Likewise, they attempted to institute a botanic garden and zoo in Nişantaşı; they instituted a zoo and a botanic garden in Yıldız Palace; and a botanic garden in Topkapı Palace and Haydar Pasha Medical Collage. They sent representors to botanic and zoology conferences in Europe, and imported animal and plant vaccines from Europe.In this study, the developments which happened in botanic and zoology area and Nişantaşı and Yıldız Zoos and other botanic gardens in İstanbul are discussed under the light of the documents provided from Ottoman Archives. Alongside this, the zoology and botanic lessons which thought in Medical Collage and their tutors mentioned.

Keywords:

Botanic Garden, Zoo, Istanbul, Ottoman Empire, Medical Collage,

PDF

___

Arşiv Belgeleri Devlet Salnameleri Salname-i Umumi, Dersaadet 1287/1870. Salname-i Umumi, Dersaadet 1288/1871. Salname-i Umumi, Dersaadet 1289/1872. Salname-i Umumi, Dersaadet 1290/1873. Salname-i Umumi, Dersaadet 1291/1874. Salname-i Umumi, Halil İhsan Matbaası, Dersaadet 1294/1877. Salname-i Umumi, Dersaadet 1295/1878. Salname-i Umumi, İstanbul 1296/1879. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, İstanbul 1297/1880. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1298/1881. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet 1299/1882. Salname-i Umumi, Ebu’l Ziya Matbaası, Kostantiniyye, 1299/1883. Salname-i Umumi, Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet 1301/1884. Salname-i Umumi, Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet 1302/1885. Salname-i Umumi, Matbaa-i Osmaniyye, Dersaadet, 1302/1885. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1303/1886. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1304/1887. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1305/1888. Salname-i Umumi, Mahmud Bey Matbaası, Dersaadet, 1305/1888. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1307/1890. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1308/1891. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1309/1892. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1311/1893. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1312/1894. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dersaadet 1313/1895. Salname-i Umumi, Dersaadet 1314/1896. Salname-i Umumi, Alem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekası ve Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1316/1898. Salname-i Umumi, Alem Matbaası-Ahmed İhsan ve Şürekası ve Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1316/1898. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dar’ul Hilafet’ül Aliye 1317/1899. Salname-i Umumi, Matbaa-i Amire, Dar’ul Hilafet’ül Aliye 1317/1899. Salname-i Umumi, Mahmud Bey ve Serviçin Matbaaları, Dar’ul Hilafet’ül Aliye 1318/1900. Salname-i Umumi, Tahir Bey Matbaası, Dar’ul Hilafet’ül Aliye, 1319/1901. Salname-i Umumi, Dar’ul Matbaa-i Amire, Dersaadet 1320/1902. Salname-i Umumi, Alem Matbaası, Dersaadet 1321/1903. Salname-i Umumi, Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekası, Dersaadet 1322/1904. Salname-i Umumi, Matbaa-i Ahmed İhsan, Dersaadet 1323/1905. Salname-i Umumi, Takvim-i Evkaf ve Şuhur, Dersaadet 1325/1906. Salname-i Umumi Ahmed İhsan Matbaası, Dersaadet 1325-1907. Arşiv Vesikaları BOA. A.MKT. (Bab-ı Asafi Mektubi Kalemi), 49/22. BOA. A.MKT.MHM. (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı), 351/33. BOA. A.MKT.MHM. 353/79. BOA. A.MKT.MHM. 357/27. BOA. A.MKT.MHM. 371/90. BOA. A.MKT.MHM. 369/19. BOA. A.MKT.MHM. 371/90. BOA. A.MKT.MHM. 376/45. BOA. A.MKT.MHM. 378/93. BOA. A.MKT.MHM. 379/64. BOA. A.MKT.MHM. 472/15. BOA. A.MKT.MHM. 450/88. BOA. A.MKT.MHM. 24/39. BOA. A.MKT.UM. (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı), 227/65. BOA. A.MKT.UM. 227/65. BOA. MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları), 259/128. BOA. BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası), 4536/340163. BOA. BEO. 3141/255986. BOA. BEO. 3414/255986. BOA. BEO. 3414/255986. BOA. BEO. 2882/216112. BOA. HR.MKT. (Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı), 312/56. BOA. HR.TO. (Hariciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı), 76/60. BOA. HR.TO. 76/60. BOA. İ.DH. (İrade Dahiliye), 1250/98056. BOA. İ.DH. 938/74298. BOA. İ.DUİT. (İrade Dosya Usulü), 56/1. BOA. .İ.HR. (İrade Hariciye), 171/9319. BOA. İ.HR. 171/9319. BOA. İ.TAL. (İrade Taltifat), 177/51. BOA. İ.TAL. 177/51. BOA. MF.MKT. (Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Evrakı), 623/57. BOA. MF.MKT. 1198/52. BOA. MF.MKT. 623/57. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 215/23. BOA. MF.MKT. 1125/12. BOA. MF.MKT. 1125/12. BOA. MF.MKT. 1151/64. BOA. Y.A.RES. (Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı), 27/13. Vrk. 2/2. BOA. Y.A.RES. 27/13. Vrk. 2/3. BOA. Y.A.RES. 27/13. Vrk. 4/4. BOA. Y.A.RES. 27/13. Vrk. 8/1. BOA. Y.MTV. (Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı), 287/128. Vrk.1. BOA. Y.MTV. 294/31. BOA. Y.PRK.EŞA. (Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik), 31/54. BOA. Y.PRK.MYD. 3/20. Vrk.2/1. [8 K.Evvel 1299/20 Aralık 1883]. BOA. Y.PRK.UM. (Yıldız Perakende Evrakı Umumi), 63/24. BOA. Y.PRK.UM. 63/24. [8 M 1321/6 Nisan 1903].

Araştırma ve İnceleme Eserleri Akyıldız. Ali. (2013). “Yûsuf İzzeddin Efendi”, TDVİA, C.44. İstanbul, 13-16. Atasoy, Nurhan. (2002). Hasbahçe: Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, İstanbul: Koç Kültür ve Sanat Tanıtım Yayınları. Babaoğlu, Resul. (2017). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Mekteb-i Mülkiye (1859-1960), Ankara: Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi. Baytop, Asuman. (2003). Türkiye’de Botanik Tarihi Araştırmaları, Ankara: TÜBİTAK Yay. Engin, Vahdettin. (1993). Rumeli Demiryolları, İstanbul: Eren Yayıncılık. Engin, Vahdettin. (2008). “Rumeli Demiryolları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35, 235-237. Erdoğan, Muzaffer. (1958). “Osmanlı Devrinde İstanbul Bahçeleri”, Vakıflar Dergisi, 4, 149-182. Günergun, Feza. (2006) “Türkiye’de Hayvanat Bahçeleri Tarihine Giriş”, I. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu Bildirileri. Prof. Dr. Ferruh Dinçer’in 70. Yaşı anısına, (ed. Abdullah Özen), Elazığ, 185-218. Günergun, Feza. (2009). “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin 1870’li Yılların Başındaki Doğa Tarihi Koleksiyonu”, Osmanlı Bilim Araştırmaları Dergisi, XI/1-2, 337-344. Öztürk, Hülya. (2009). Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye-i Şahane ve Kurucusu Charles Ambroise Bernard, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir. Parlak, Zehra-Kayakurdu, Ayşe. (2016). Osmanlı Belgelerinde Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, (Ed. Ahmet Zeki İzgöer), İstanbul: Sağlık Bilimleri Üniversitesi Yayınları. Sarıaslan, Ümit. (2007). Cumhuriyet Treninden Tanzimat Trenine-Pamukova Dosyası, Ankara: Kritik Yayınevi. Terzioğlu, Arslan-Lucius, Erwin. (1993). Mekteb-i Tıbbiye-I Şahane ve Bizde Modern Tıp Eğitiminin Gelişmesine Katkıları (Kuruluşunun 150. Yıldönümü Anısına 18 Eylül 1989’da Yapılan Sempozyuma Sunulan Bildiriler), İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay. Türk, İbrahim Caner. (Bahar 2009). “Osmanlı Devleti’nde Öğretim Yöntemlerinin Gelişimi”, Kafkas Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3, 267-291. Ülman, Yeşim Işıl. (2017). Galatasaray Tıbbiyesi: Tıbbiye’de Modernleşmenin Başlangıcı, (Ed. Fahri Aral), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, Nuran. (1998). “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane Dışında Askeri Eczacılık Öğretimi”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 4, 93-104.