220141

Türk Kültüründe Kişi Adları ve Lakaplar: XIX. Yüzyıl Ortalarında Seyitgazi Kasabasında Kullanılan Kişi Adları ve Lakaplar Üzerine Bir İnceleme

Dilbilim, halkbilim ve kültür tarihi çalışmaları bakımından önemli bir yere sahip olan aile ve kişi adları ile lakaplar, bu çalışmanın esasını teşkil etmektedir. Kişilere bir taraftan bir kimlik kazandıran, öte yandan toplumun diğer üyeleriyle çeşitli sosyal ve kültürel ilişkileri sürdürme imkânı sağlayan ad kullanımı, Seyitgazi kasabası örneğinde değerlendirilmiştir. Çalışmanın ana kaynağını, H. 1260-1261/M. 1844-1845 yıllarında kaydı tutulan Seyitgazi Temettuât Defterleri oluşturmaktadır. 1844-1845 yılı sayımı sırasında Hüdavendigâr eyaleti, Bilecik sancağına bağlı bir kaza olan Seyitgazi’nin Belen, Dere, Hoca Yunus ve İki Çeşme mahallelerine ait temettuât defterleri incelenmiştir. Bu defterlerde kaydedilmiş olan aile ve kişi adlarının, sosyo-kültürel alanda sunduğu önemli ipuçları üzerinde durulmuştur. Nitekim özellikle aile adlarının oluşmasında; sosyo-kültürel durum, meslek, belirgin fiziksel özellikler, tavır ve davranışlar, geldiği memleket, etnik köken gibi özelliklerin rol oynadığı görülmüş ve bunların irdelenmesine çalışılmıştır. Kişi adlarının kökenleri, sayısal değerleri ve oranlarının tespiti ile Seyitgazi kasabasında kişiye ad konulma usulünde hangi amaç veya amaçların gözetildiği üzerinde inceleme yapılmıştır. Ayrıca bir arada yaşayan insanları daha kolay tanımada ve birbirinden ayırt etmede önemli bir simge olan lakapların kişi adlarıyla birlikte yaygın olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Neticede bu çalışma ile kültürün devamlılığı ve gelecek kuşaklara aktarımında önemli bir işleve sahip olan aile ve kişi adları ile lakapların, toplumsal özelliklerinin ve Türk kültürel hayatındaki sembolik boyutunun değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, Seyitgazi Kasabası, Temettuât Defterleri, Kişi Adları, Onomastik (Ad Bilimi), Lakaplar

Person Names and Nicknames in Turkish Culture: An Investigation on The Person Names And Nicknames Used in Seyitgazi Town in The Middle of 19th Century

The names of families and persons with nicknames who have an important place in the study of linguistics, folklore and cultural history constitute the basis of this study. The use of the name, which allows one side to gain an identity and on the other hand, to maintain various social and cultural relations with other members of the society, has been evaluated in the Seyitgazi township example. The main source of the work is Temettuât Registers of Seyitgazi which were recorded in 1844-1845. During the census of 1844-1845, Seyitgazi, was a township connected to the district of Bilecik of Hudavendigar province. Temettuat Registers of Seyitgazi, belong to the Belen, Dere, Hoca Yunus and İki Çeşme neighborhoods, were examined in this study. In these temettuat registers have focused on the important tips that the names of the family and persons, each of which has been recorded in a house, offer to us in the socio-cultural field. As a matter of fact, in the formation of family names has especially played a role various features such as socio-cultural status, occupation, distinctive physical appearance, attitude and behavior, country and ethnic origin and it has been tried to examine them. While the origins, numerical values and ratios of the person names are revealed, at the same time, the purpose for which the names are given has been examined. It has also been found that nicknames, which are important symbols for easier to identify and distinguishing between people living together, are commonly used together with person names. As a result, this study aimed to evaluate the social characteristics and the symbolic dimension of Turkish cultural life of family and person names with nicknames, which have an important role in culturality continuity and transfer to future generations.

Keywords:

Ottoman State, Seyitgazi Town, Temettuât Registers, Person Names, Onomastic (Name Science), Nicknames.,

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Vesikaları Belen Mahallesi Temettuât Defteri; BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 9189. Dere Mahallesi Temettuât Defteri; BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 9179. Hoca Yunus Mahallesi Temettuât Defteri; BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 9182. İki Çeşme Mahallesi Temettuât Defteri; BOA., ML. VRD. TMT. d., no: 9178. Kitap ve Makaleler Abdurrahman, Varis. (2004). “Türklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme”, Milli Folklor, 61, 124-133. Acıpayamlı, Orhan. (1992). “Türk Kültüründe Ad Koyma Folklorunun Morfolojik ve Fonksiyonel Yönlerden İncelenmesi”, VI. Milletlerarası Türk Halk Kongresi Bildirileri, Cilt: IV, Ankara: KB Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müd., Yay., Ofset Repromat Matb., 1-15. Açıkel, Ali. (2003). “Artukabad Kazasında Türk Kişi Adları (1455-1520)”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 305-335. Adıyeke, Nuri. (2000). “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 11, 769-825. Akgündüz, Ahmed ve Said Öztürk. (2000). Darende Temettuât Defterleri, Cilt: I-II, İstanbul: Somuncu Baba Araştırma ve Kültür Merkezi Yayınları. Albek, Suzan. (1991). Dorylaion’dan Eskişehir’e, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Eğitim ve Sağlık Bilimsel Araştırma Vakfı Yayınları. Aslanbay, Muhiddin. (1953). Seyitgazi'nin Tarihçesi ve Seyyid Battal Gazi'nin Hayatı ve Bazı Menkıbeleri, Eskişehir: Kardeşler Matbaası. Atsız, Bedriye. (1984). “Lâkaplar”, Tarih ve Toplum Aylık Ansiklopedik Dergi, Kasım, Sayı: 11, 26-28 Barkan, Ömer Lütfi. (1953). “Tarihi Demografi Çalışmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, X, İstanbul, 1-26. Bozkurt, Nebi. (2003). “Lakap Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXVII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 65-66. Boyraz, Şeref. (1998). “Lakaplar Konusunda Bazı Dikkatler ve Bir Yöre Örneği”, Türklük Bilimi Araştırmaları, VII, 107-138. Cemiloğlu, İsmet. (1991). “Dilimizdeki Kara Kelimesi Hakkında”, Millî Folklor, II/12, 22-26. Çelik, Celaleddin. (2007). “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler: Kişi İsimlerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, X/2, 5-21. Demir, Alpaslan. (2012). “Zile Kazasında Şahıs Adları”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, V/21, 61-75. Denknalbant, Ayşe. (2009). “Seyyid Battal Gazi Külliyesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXVII, 51-54. Doğru, Halime. (2005). “Eskişehir’de XIII. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Salı Mescidi”, I. Uluslararası Dünden Bugüne Eskişehir Sempozyumu Siyasal, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Yapı (12-15 Mayıs 2004), Eskişehir, 9-16. Doğru, Halime. (1992). XVI. Yüzyılda Eskişehir ve Sultanönü Sancağı, İstanbul: Afa Türkiye Üzerine Araştırmalar. Elibol, Ahmet. (2008). XIX. Yüzyıl Başlarında Çankırı, Çankırı: Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları. Ercilasun, A. Bican vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Ergin, Muharrem. (1988). Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Erol Çalışkan, Seher Şerife. (2016). “Türk Folklorunda Lâkap Verme Geleneği: Bartın Örneği”, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14/3, 103-126. Erşahin, İbrahim. (2005). Halk Kültürü ve Edebiyatı Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat. Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. (1999). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, III. Kitap, (Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Göyünç, Nejat. (1997). “Hane”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XV, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 552-553. Gülensoy, Tuncer. (2012). “ XXI. Yüzyılda Türkiye Kişi Adlarına Bir Bakış”, İdil Dergisi, I/5, 1-7. Güllüdağ, Nesrin. (2002). “Sarıkamış Başköy’de Kişi Adları”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XII/1, 79-85. Güneş, Ahmet. (2000). “16. Yüzyılda Seyyid Gazi’de Sosyal ve Ekonomik Hayat”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), XI/11, 227-256. Güran, Tevfik. (2014a). “19. Yüzyıl Temettuât Tahrirleri”, 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 191-203. Güran, Tevfik. (2000). “XIX. Yüzyıl Temettuât Tahrirleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Der. Halil İnancık, Şevket Pamuk), Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 73-94. Güran, Tevfik. (2014b). 19. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. İhtifalci Mehmet Ziya. (2010). Bursa’dan Konya’ya Seyahat, (Yayına Hazırlayan: Melek Çoruhlu), İstanbul: Kırkambar Yayınları. İnalcık, Halil. (2007). “I. Osman Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XXXIII, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 443-453. İnalcık, Halil. (2009). Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. Kalkandelen, Hilâl. (2008). “Türkçemizde Kullanılan Kişi Adları”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XII/2, 57-76. Kankal, Ahmet. (2004). Türkmen’in Kaidesi Kastamonu (XV-XVIII Yüzyıllar Arası Şehir Hayatı), Ankara: Zafer Matbaası. Karahan, Leyla. (2009). “Türkçede Dinî Anlamlı Bazı Kişi Adlarını Ekle Değiştirme Geleneği”, Dil Araştırmaları, 4, 17-24. Karpat, Kemal. (2010). Osmanlı Nüfusu (1830-1914), (Çev. Bahar Tırnakçı), İstanbul: Timaş Yayınları. Kâtip Çelebi. (1144). Cihannüma, Dersaadet: İbrahim Müteferrika Matbaası. Kibar, O. (2005). Türk Kültüründe Ad Verme: Kişi Adları Üstüne Bir Tasnif Denemesi, Ankara: Akçağ Yayınları. Kurt, Yılmaz. (1995). “Çorum Sancağı Kişi Adları (XVI. Yüzyıl)”, Belleten, LIX(224), Ankara: TTK Yayınları, 211-247. Kurt, Yılmaz. (1980). “Adana Sancağında Kişi Adları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, XV/26, 169-252. Kurt, Yılmaz. (1991). “Çorumlu Kazası Kişi Adları (XVI yüzyıl)”, Türk Kültür Tarihi İçerisinde Çorum Sempozyumu, XI. Hitit Festivali 26-27 Temmuz, 211-247. Küçükcan, İlyas. (2005). “Kültürel Geleneğimizde Seyyid Battal Gazi ve Külliyesi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, XII/36, Ankara, 159-187. Kütükoğlu, Mübahat S. (1995). “Osmanlı Sosyal ve İktisat Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”, Belleten, LIX/225, 395-412. Kütükoğlu, Mübahat S. (1999). “İzmir Temettü Sayımları ve Yabancı Teb‘a”, Belleten, LXIII/238, 1999, 755-782. Köprülü, Orhan F. (1994). “Efendi Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: X, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 455-456. Manu Magda, M. (2012). “Pragmatics and Anthroponymy: Theoretical Considerations On The System Of Appellatives In Contemporary Romanian”, In Name and Naming: Synchronic and Diachronic Perspectives, (Edt. O. Felecan), Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 18-31. Ocak, Ahmet Yaşar. (1993). “Battal Gazi Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: V, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 204-205. Oğuzoğlu, Yusuf ve Feridun Emecen. (1995). “Eskişehir”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: XI, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 398-401. Örnek, Sedat Veyis. (1995). Türk Halk Bilimi, İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. Öz, Mustafa. (1994). “Ehl-i Beyt Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: X, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 498-501. Özkan, Nevzat. (2016). “Adlandırma Yöntemi Olarak Lakaplar ve Büyükkışla’daki Örnekleri”, I. Uluslararası Bozok Sempozyumu 05-07 Mayıs 2016 Bildiri Kitabı, Cilt: III, 180-189. Öztürk, Said. (2000). “Temettuat Tahrirleri”, Akademik Araştırmalar Dergisi, 4-5, 537-591. Parmaksızoğlu, İsmail. (1975). “Lakab ”, Türk Ansiklopedisi, Cilt: XXII, 455-456. Parla, Canan. (2010). “Seyitgazi Külliyesi”, Eskiyeni: Aylık Şehir Kültürü Dergisi, 19 Eylül, 59-65. Sarıtaş, Süheyla. (2009). “Balıkesir Üniversitesi Öğrencilerinin Günümüzdeki Adlar ve Ad Verme Hakkındaki Görüşleri”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XII/21, 422-433. Say, Yağmur. (2006). Seyyid Battal Gazi ve Külliyesi-Anadolu’nun İslamlaşması ve Türkleşmesi Sürecinde Gazi-Eren-Evliyaların Rolü-, İstanbul: SU Yayınevi. Sümer, Faruk. (1988). “Ağa Maddesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: I, İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 451-452. Şahin, Mustafa Kemal ve Seringül Varis. (2016). “Eskişehir/Seyitgazi Kümbet Köyünde Bulunan Himmet Baba/Kümbet Dede Kümbeti Üzerine Yeni Düşünceler”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri (02-05 Kasım 2016), Sakarya; http://www.xxortacag.sakarya.edu.tr/pdf/41mksahin-svaris.pdf. Texıer, Charles. (2002). Küçük Asya Coğrafyası Tarihi ve Arkeolojisi, (Çev. Ali Suat), Cilt: II, Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı Yayınları. Turan, Osman. (1993). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Boğaziçi Yayınları. Türkçe Sözlük. (2009). (Haz: Komisyon), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Ustaoğlu, Murat. (1986). “Kayseri’deki Lakaplar Üzerine”, Erciyes Aylık Fikir ve Sanat Dergisi, 87, 30-31. Uysal, Başak. (2012). “Alevi İnanç Sisteminde Adlar ve Dil-Kimlik Sistemi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 62, 237-248. Yaldızkaya, Ömer Faruk. (2014). “Emirdağ’da Lakaplar Üzerine Bir İnceleme”, Acta Turcica, “Kültürümüzde İsim”, (Ed: Emine Gürsoy Naskali, Hilal Oytun Altun), 1-1, 1-16. Yurt Ansiklopedisi. (1982). “Eskişehir”, (Haz: Heyet), Cilt: IV, İstanbul: Anadolu Yayınları, 2926-2936. Zengin, Dursun. (2014). Türk Toplumunda Adlar ve Soyadları Sosyo-Kültürel ve Dilbilimsel Bir Yaklaşım, Ankara: Kurmay Basım Yayın Dağıtım. İnternet Erişimleri https://islamansiklopedisi.org.tr/seyyid-battal-gazi-kulliyesi, Erişim: 25.10.2018, 11:00. https://www.turkcebilgi.com/onomastik, Erişim: 30.10.2018, 14:00.