TANZİMAT VE MEŞRUTİYET DÖNEMLERİNDE KAHVEHANELERDEN KAYNAKLANAN SOSYAL SORUNLARA DAİR BAZI TESPİTLER

İstanbul’da ilk kahvehaneler Kanuni Sultan Süleyman devrinde açılmıştı. Kısa süre içerisinde halkın büyük ilgisini çeken bu mekânlara ilişkin pek çok olumlu veya olumsuz görüş beyan edilmiştir. Bununla birlikte devlet, zaman zaman tehdit olarak algıladığı kahvehanelere yönelik sert tedbirlere başvurmuştur. Bu anlamda Sultan IV. Murad devrinde olduğu gibi toptan kapatma yoluna dahi gidilmiştir. Yöneticileri endişeye sevk eden en önemli husus, kahvehane sohbetlerinde idareye yöneltilen eleştiriler ve bunun zaman içerisinde toplumsal bir kalkışmaya dönüşme ihtimalidir. Öte yandan devlet adamları, hem bir takım dinî hassasiyetler hem de idari sorumluluklar çerçevesinde kahvehanelere çeki düzen vermeye gayret etmişti. İdareyi ilgilendiren konuların yanında halkın da kendine göre sorun olarak gördüğü bazı hususlarda ilgili kurumlara dilekçeler vererek çözüm aradığı ve şikâyetçi olduğu görülmektedir. Tartışmanın tarafı olan kahvehaneciler de haksız gördükleri uygulamalar karşısında şikâyetlerini dile getirmişlerdir. Tanzimat sonrası dönemde devlet, her ne kadar kahvehaneleri bütünüyle başıboş bırakmasa da bu mekânlara yönelik bakış açısını büyük oranda değiştirmiştir. Bu dönemde eskiden var olan tehdit algısı neredeyse bütünüyle ortadan kalktığı gibi bazen de kamuoyunun nabzını tutmak için buralardan istifade etme yoluna gidilmiştir. Ancak belli başlı kahvehanelere dair şikâyetleri ortadan kaldırmak için kanunlar çerçevesinde gerekli müeyyideler uygulanmıştır. İşte bu çalışma, devlet, ahali ve kahvehane işletmecileri için sorun teşkil eden kumar, fuhuş, alkol, esrar ve gürültü gibi konular bağlamında Tanzimat sonrası kahvehanelerini örnek olaylar kullanılarak ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Kahve, kahvehane, sosyal sorun, sosyal mekân, kumar

The very first coffeehouse opened in Istanbul during Suleiman the Magnificent era. These places received both positive and negative opinions which attracted public attention in a short time. However, the government seen the coffeehouses as a threat and sometimes took harsh measures against them. In this sense they were even shutdown as in the reign of Sultan Murad IV. The most important issue that caused concern among managers was the criticism of the administration in coffeehouse talks which in time would likely to become a social uprising. On the other hand, within religious sensitivities and administrative responsibility statesmen tried to tide up coffeehouses. In addition to the matters concerning the administration the public also seen them problematic in some respects made complaints to the responsible institutions. Coffeehouse owners, the other party of the debate, also voiced over their complaints. After the tanzimat era the state, did not left them unattended entirely but changed its perspective greatly. During this period, pre-existing threat perception largely disappeared even sometimes state used them to take the pulse of the public. However, some sanctions were applied under the law against certain coffeehouses to answer public complaints. This study, tries to examine after tanzimat era coffeehouses as a case studies within the context of problematic areas such as gambling, prostitution, alcohol, marijuana and noise that cause problem for the state, public and coffeehouse owners

Keywords:

Coffee, coffeehouse, social problem, social place, gambling,

PDF

___

Arşiv belgeleri:

Bâb-ı Âli Evrak Odası Belgeleri (BEO).

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) (Belge numaraları metin içerisinde verilmiştir).

Cevdet Zaptiye Belgeleri (C. ZB).

Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Asayiş Kalemi Belgeleri (DH. EUM. AYŞ).

Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Kısm-i Adli Kalemi Belgeleri (DH. EUM. KDL).

Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umûmiye Tahrirat Kalemi Belgeleri (DH. EUM. THR).

Dâhiliye Nezâreti Muhaberât ve Tensîkât Müdüriyeti Belgeleri (DH. EUM. MTK ).

Dâhiliye Nezâreti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Belgeleri (BOA. DH. MUİ).

İradeler Meclis-i Vâlâ (İ. MVL).

Maarif Nezâreti Mektubî Kalemi Belgeleri (MF. MKT).

Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL).

Sadaret Âmedî Kalemi Belgeleri (A. AMD).

Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Yazışmalarına Ait Belgeler (A. MKT. MVL).

Sadaret Mektubî Kalemi Nezâret ve Devâir Yazışmalarına Ait Belgeler (A. MKT. NZD).

Şûra-yı Devlet Belgeleri (ŞD).

Yıldız Perakende Evrakı Mabeyn Başkitabeti Belgeleri (Y. PRK. BŞK).

Yıldız Perakende Evrakı Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mütercimliği Belgeleri (Y. PRK. TKM).

Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Maruzatı Belgeleri (Y. PRK. ZB).

Zaptiye Nezâreti Belgeleri (ZB). Kitap ve makaleler:

Abdülaziz Bey, (1995). Osmanlı âdet, merasim ve tabirleri II. (Yaayına haz. Kâzım Arısan, Duygu Arısan Günay), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.

Açıkgöz, N. (1999). Kahvenâme (klasik Türk edebiyatında kahve). Ankara: Akçağ Yayınları.

Ahmet R. (1935). On altıncı asırda İstanbul hayatı (1553-1591). İstanbul: Devlet Basımevi.

Akın, N. (2011). 19. Yüzyılın ikinci yarısında Galata ve Pera. İstanbul: Literatür Yayınları.

Arendonk, C. (1977). Kahve. (6)95-100.

Ayvazoğlu, B. (2012). Kahveniz nasıl olsun? Türk kahvesinin kültür tarihi. İstanbul: Kapı Yayınları.

Balıkhane Nazırı Ali R. (ty.). Bir zamanlar İstanbul. (yayınlayan Niyazi Ahmet Banoğlu), İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser.

Besim Ö. (1888). Mükeyyifât ve müskirât’dan Afyon, kahve, çay, esrar, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.

Beyhan, M. A. (1999). Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılışı üzerine bazı düşünceler ‘vak’a-yı hayriyye. (Editör Güler Eren), 258-272.

Bostan, İdris, (2001). “Kahve”, Dia, 24: 202-205.

Çaksu, A. (2010). 18. Yüzyıl sonu İstanbul yeniçeri kahvehaneleri, ;Osmanlı kahvehaneleri, mekân, sosyalleşme, iktidarä. (Editör Ahmet Yaşar), İstanbul: Kitap Yayınevi, 85-98.

Demir, E. (2012). Kahve – Mistik bir lezzetin küresel bir tutkuya dönüşümünün kısa tarihçesi, Türk kahvesi kitabı. (Editör Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi, 3-24.

Doğanay, H.-Ogün, C. (2012). Tarım coğrafyası. Ankara: Pegem Akademi.

Düzdağ, E. (2012). Kanuni devri şeyhülislâmı Ebussuud Efendi fetvaları. İstanbul: Kapı Yayınları.

Ebüzziya, T. (1330). “Kahvehaneler” mecmua-yı ebüzziya, (31)15-21.

Engin, V. (2013). Asayiş Sultan Abdülhamid’in iç güvenlik politikası. İstanbul: Yeditepe Yayınları.

Erdoğan, M. (1968). Osmanlı Devri’nde Anadolu camilerinde restorasyon faaliyetleri. Vakıflar Dergisi, 7: 149-205.

Georgeon, F. (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde İstanbul kahvehaneleri, Doğu’da kahve ve kahvehaneler. (Editör Héléne Desmet-Grégoire, François Georgeon, çev. Meltem Atik, Esra Özdoğan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 43-85.

Göğüş, A. C. (2012). Kahvehanelerde oynana oyunlar, Türk kahvesi kitabı. (Editör Emine Gürsoy Naskali). İstanbul: Kitabevi, 363-370.

Heıse, H. (2001). Kahve ve kahvehane (çev. Mustafa Tüzel). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.

Işın, E. (1994). “Kahvehaneler”, dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi IV. 386-392.

İbrahim P. (1283). Tarih-I Peçevî I, İstanbul: Matbaa-İ Âmire.

Kâtib Ç. (1280). Mîzanü’l-hakk fî ihtiyâri’l-ahakk, İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası.

Kaygılı, O. C. (1937). İstanbul’da semaî kahveleri ve meydan şairleri. İstanbul: Eminönü Halkevi Dil, Tarih ve Edebiyat Şubesi Neşriyatı.

Kırlı, C. (2009). Sultan ve kamuoyu osmanlı modernleşme sürecinde ‘havadis jurnalleri’ (1840- 1844). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Kırlı, C. (2010). Kahvehaneler: 19. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda kamuoyu, osmanlı kahvehaneleri, mekân, sosyalleşme, iktidar. (Editör Ahmet Yaşar), İstanbul: Kitap Yayınevi, 99-122.

Koçu, R. E. (2003). Tarihte İstanbul Esnafı. İstanbul: Doğan Kitap.

Kömeçoğlu, U. (2010). Homo Ludens ve Homo Sapiens arasında kamusallık ve toplumsallık: Osmanlı kahvehaneleri, Osmanlı kahvehaneleri, mekân, sosyalleşme, iktidar. (Editör Ahmet Yaşar), İstanbul: Kitap Yayınevi, 49-84.

Kuzu, M. (2007). Yıldız Sarayı’nda bir papaz Sabuncuzade Louis Alberi. İstanbul: Selis Kitaplar.

Kuzucu, K. (2012). Bin yılın çayı Osmanlı’da çay ve çayhane kültürü. İstanbul: Kapı Yayınları.

Kuzucu, K. (2012). Kahvehaneden kıraathaneye geçiş ve ilk kıraathaneler, Türk kahvesi kitabı. (Editör Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi, 161-208.

Laıdlaw, C. (2014). Levant’taki İngilizler: 18. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğuyla ticaret ve siyaset (çev. Hakan Abacı). İstanbul: Alfa Tarih.

Naîmâ M. E. (2007). Târih-i na‘îmâ (ravzatü’l-hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn) II, (haz. Mehmet İpşirli), Ankara: Ttk.

Nazır, B. (2011). Dersaadet’te ticaret, İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.

Özkoçak, S. A. (2010). Kamusal alanın üretim sürecinde erken modern İstanbul kahvehaneleri, Osmanlı kahvehaneleri, mekân, sosyalleşme, iktidar. (Editör Ahmet Yaşar), İstanbul: Kitap Yayınevi, 17-35.

Öztürk, S. (2005). Cumhuriyet Türkiyesinde kahvehane ve iktidar (1930-1945), İstanbul: Kırmızı Yayınları.

Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü I, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.

Salakıdıs, G. (2011). 17. Yüzyılda yenişehir-i fenârlı akçelizâde El-Hac Ahmed Ağa’nın nakit vakfı ve şehirdeki meşhur mevlevihane. Vakıflar Dergisi, (35)61-79.

Sankır, H. (2010). Osmanlı İmparatorluğu’nda kamusallığın oluşumu sürecinde kahvehanelerin rolü üzerine sosyolojik bir değerlendirme, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (13)185-210.

Saraçgil, A. (1999). Kahve’nin İstanbul’a girişi (16. Ve 17. Yüzyıllar), Doğu’da kahve ve kahvehaneler. (Editör Héléne Desmet-Grégoire, François Georgeon, çev. Meltem Atik, Esra Özdoğan), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 27-41.

Seyitdanlıoğlu, M. (1998). Bir belge yerel yönetim metinleri (XIII) şehremaneti çavuşları hakkında nizamname”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 7 (2) 133-137.

Sokaklara Dair Nizamname. (1289). Düstûr, cüz-i sânî, matbaa-i amire. 478-490.

Solakzâde, (1297). Târih. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.

Sökmen, C. (2011). Aydınların iletişim ortamı olarak eski İstanbul kahvehaneleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.

Şeker, M. (1997). Gelibolulu Mustafa ‘Âlî ve mevâ’ıdü’n-nefâis fî-kavâ‘ıdi’l-mecâlis, Ankara: Ttk.

Tutal, O. (2014). Kırk yıllık hatırın iletişim mekânı olarak kahvehaneler. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (14)3, 151-166.

Ünal, M. A. (2011). Osmanlı tarih sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık.

Ünver, S. (1962). Türkiye’de kahve ve kahvehaneler, Türk Etnografya Dergisi, 39-84.

Yaman, T. M. (2011). Türkiye’de kahve ve kahvehaneler, ehlikeyfin kitabı. (haz. Fatih Tığlı), İstanbul: Kitabevi, 3-29.

Yaşar, A. (2010). Külliyen ref’ten ‘ibreten li’l ğayr’e: erken modern Osmanlı’da kahvehane yasaklamaları Osmanlı kahvehaneleri, Mekân, Sosyalleşme, İktidar. (Editör Ahmet Yaşar), İstanbul: Kitap Yayınevi, 37-47.

Zılfı, M. C. (1999). Kadızâdeliler: onyedinci yüzyıl İstanbul’unda dinde ihya hareketleri. Türkiye Günlüğü, (58)65-79.