KARAGÖZLE İLGİLİ ARAŞTIRMALARDA BİR KAYNAK OLARAK EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNÂMESİ

Öz Seyahatnâme, Evliya Çelebi tarafından 17. yüzyılda yazılmış bir gezi kitabıdır. Evliya Çelebi, uzun yıllar Osmanlı topraklarını gezmiş ve gördüklerini, duyduklarını, on ciltlik Seyahatnâme adlı eserinde toplamıştır. Seyahatnâme, çok çeşitli folklor unsurlarını içerisinde barındırmasının yanında geleneksel Türk tiyatrosuyla ilgili önemli bilgileri de içermektedir. Karagöz, iki boyutlu tasvirlerin gölgelerinin bir perde üzerine yansıtılıp karşılıklı konuşturulmasına dayanan bir gölge oyunudur. Oyunun Karagöz ve Hacivat adlı iki ana karakteri vardır. Bu iki karakterin gerçekten yaşayıp yaşamadıkları, yaşadılarsa nerede, ne zaman yaşadığı ve bu oyunun ilk olarak nerede ortaya çıktığı kesin olarak bilinmemektedir. Bu tipler hakkında elde bulunan bilgiler genellikle karagözcüler tarafından anlatılan çeşitli rivayetlere dayanmaktadır. Karagözle ilgili elde bulunan en eski yazılı vesika olma özelliğini taşıyan Seyahatnâme, bu alanda yapılan çalışmalarda yararlanılan en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. Ancak Seyahatnâme’nin eski baskılarında yer alan noksanlıklar, sansürler ve okuma hataları bu kıymetli eserin zaman zaman eksik veya yanlış anlaşılmasına sebep olmuştur. Bu makalede, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nin araştırmacılar tarafından nasıl ele alındığı incelenmiş, son baskısı esas alınarak eserde karagözle ilgili hangi bilgilerin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu arada konuyla ilgili hiçbir kaynakta hakkında net bir bilgiye rastlanmayan Şeyh Küş- teri (Şüşteri) konusunda Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nden elde edilen yeni bilgiler ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Gölge oyunu, karagöz, Evliya Çelebi, Seyahatnâme, Şeyh Küşteri

PDF

___

AND, Metin, Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1977.

-------------, Geleneksel Türk Tiyatrosu (Kukla-Karagöz-Ortaoyunu), Bilgi Yayınevi, Ankara 1969.

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2008.

DÜZGÜN, Dilâver, “Biçim ve İçerik Yönünden Eski ve Yeni Karagöz Perde Gazelleri”, Somut Olmayan Kültürel Miras Yaşayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Gazi Üniversi- tesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara 2006, s. 149-161.

“Evliya Çelebi”, Büyük Türk Klasikleri, Ötüken-Söğüt Yayınları, İstanbul 1987, C.V, s. 392-393.

Evliyâ Çelebi b. Deviş Mehmet Zıllî, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Hazırlayanlar: Robert Dankoff, vd., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996-2007.

“Huzistan”, Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, İstanbul 1994, C. XVI, s. 93-94.

İLGÜREL, Mücteba, “Evliya Çelebi”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayın- ları, İstanbul 1995, s. 529-533.

JACOB, Georg, Türklerde Karagöz, Çeviren: Orhan Şaik Gökyay, Bürhaneddin Basımevi, İstanbul 1938.

SAKAOĞLU, Saim, Türk Gölge Oyunu Karagöz, Akçağ Yayınları, Ankara 2003.

Selim Nüzhet, Türk Temaşası: Meddah-Karagöz-Ortaoyunu, Matbaai Ebüzziya, İstanbul 1930.

SEVİN, Nureddin, Türk Gölge Oyunu, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1968.

SİYAVUŞGİL, Sabri Esat, Karagöz: Psiko-Sosyolojik Bir Deneme, Maarif Vekilliği Yayınları, Ankara 1941.

ŞAPOLYO, Enver Behnan, Karagözün Tarihi, Türkiye Yayınevi, İstanbul.

YILDIRIM, Tuba, “M. Sabri Koz, Seyahatnâme ile İlgili Sorularımızı Yanıtladı”, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 181, Ocak 2009, s. 15.