TÜRK-İSLAM SANATI GEOMETRİK SÜSLEMESİNDE ALİ İSMİNİN ÜÇ KOLLU ÇARKA UYARLANMASI

İnsanlar çağlar boyunca maddi nesnelere ve manevi kavramlara farklı anlamlar yüklemiştir. Olumlu ya da olumsuz düşünülen bu anlamlar çeşitli şekillerde sembolleşmiştir. Sayılar ve sayı sistemleri her kültür ve inanç içerisinde kendi sayı sembolizmini doğurmuştur. Özel anlamlar yüklenen sayılardan biri de üç sayısıdır. Bu sayı, başlangıcı, ortası ve sonu olan ilk rakamdır. Çalışmamızda üç sembolizminin çeşitli dinlerde ve kültürlerde karşılığı irdelenmiştir. İslam öncesi Türk inancındaki yeri araştırılmış ve Türk-İslam sentezi içerisinde nasıl Hz. Ali ile bağdaştırıldığı üzerine görüş belirtilmiştir. Türk-İslam geometrik süslemelerindeki üç kollu çarklarda “Ali” ismi şeklinde yazılan örnekler verilmiş ve bunların süsleme özellikleri üzerinde durulmuştur. Türk-İslam döneminde on iki eserin geometrik süslemesinde “Ali” ismi şeklinde tasarlanan üç kollu çark tespit edilmiştir. Bunlardan yedisi Selçuklu dönemine tarihlenirken, biri Beylikler (Aydınoğulları), üçü de Osmanlı dönemine tarihlenmektedir. “Ali” ismi dini, ticari, eğitim yapıları gibi pek çok yapı grubunda kullanılmıştır. Son olarak çizimlerle ve fotoğraflarla kendi içerisinde değerlendirilen örneklerin benzer ve farklı özellikleri ortaya konulmuştur. Bu süslemenin Türk sanatındaki yeri ifade edilmiştir.

Throughout the ages, people have given different meanings to material objects and spiritual concepts. These meanings, with positive or negative connotations, have been symbolized in various ways. Numbers and number systems have created their own number symbolism in every culture and belief. One of the numbers laden with special meanings is the number three. This is the first digit with the beginning, middle and end. This study examines the correspondence of three symbolisms in various religions and cultures. Its place in pre-Islamic Turkish faith is investigated and how it is associated with Hz. Ali in the Turkish-Islamic synthesis is interpreted. In the three-arm wheels on the Turkish-Islamic geometric ornaments are shown in the examples written in the form of Ali's name and their ornamental properties are emphasized. Three-armed wheel designed as “Ali” was identified in the geometric decoration of twelve works during the Turkish-Islamic period. Seven of these date from the Seljuk period, while one is the Anatolian Dynasties (Aydınoğulları) and three date from the Ottoman period. The name “Ali” is used in many building groups such as religious, commercial and educational buildings. Finally, the examples evaluated in their own inside with drawings and photographs are shown to have similar and different features. The place of this ornament in Turkish Art is explained.

___

Altunay, E. (2015). Paganizm 2 Mezopotamya-Mısır. İstanbul.

Arık, M. O. (1969). “Malatya Ulu Camiinin Asli Planı ve Tarihi Hakkında”. Vakıflar Dergisi. 8. Ankara. ss.141-145.

Arseven, C. E. (1965). “Kitabe”. Sanat Ansiklopedisi. II. İstanbul. ss.1101.

Arslan, M. (2016). Anadolu'da Selçuklu Çağı Cami ve Mescit Mimarisi (Plan-Mimari-Süsleme). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Erzurum.

Ayverdi, E. H. (1989). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri I. İstanbul.

Bağcı, S. (2014). “Metinlerden Resimlere: Elyazma Tasvirlerinde Hz. Ali”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Ankara. ss.217-264.

Black, J. G. A. (2003). Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü Tanrılar İfritler Semboller. İstanbul.

Cavit, M. (1934). Akşehir Kitabeleri ve Tetkikat, Kitabeler-Türbeler-Mezarlar, Akşehirde Gömülü Ünlü İnsanlar. Muğla.

Cooper, J. C. (1978). “Triquetra/Triskele/Fylfot”. An Illustrated Encyclopaedia of Traditional Symbols. London. ss.181-182.

Coşar, M. (2011). “Alevi-Bektaşi Kültüründe Sayılara Yüklenen Terim Değeri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. 60. Ankara. ss.113-128.

Çakmakoğlu K. A. (2007). “Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Hz. Ali Yazıları”. Millî Folklor. 19(74). Ankara. ss.46-69.

Çetin, İ. (2014). “Türk Halk Edebiyatında Hz. Ali”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Ankara. ss.193-216.

Çetintaş, S. (1952). Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri Bursa’da Murad I. ve Bayezid I. Binaları. İstanbul.

Çoruhlu, Y. (2010). “Şirvanşahlar Sarayı” DİA. 39. İstanbul. ss.213-214.

Durukan, A. (2007). “Aksaray Sultan Hanı”. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. Ankara. ss.141-160. Ersoy, N. (2000). Semboller ve Yorumları. İstanbul.

Ertuğrul, S. (2000). “Îsâ Bey Camii” DİA. 22. İstanbul. ss.476-478.

Eskici, B. (2007). “Eski Malatya Ulu Camii ve Cumhuriyet Dönemi Onarımları Üzerine”. Konya Kitabı X Rüçhan Arık-M. Oluş Arık’a Armağan. Konya. ss.361-370.

Fığlalı, E. R. (1989). “Ali”. DİA. 2. İstanbul. ss.371-374.

Gündoğdu, H. Bayhan, A. A. Aktemur, M. Kukaracı, İ. U. Çelik, A. & Güneş, B. (2006). Tarihi yaşatan il Tokat. Ankara: PYS Vakıf Sistem Matbaa Müdürlüğü.

Günşen, A. (2007). “Gizli Dil Açısından Alevilik-Bektaşilik Erkan ve Deyimlerine Bir Bakış”. Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları. 2(2). Erzincan. ss.328-350.

Hutt, A. & Harrow, L.(1979). Islamic Architecture Iran 2. London.

İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara.

Kalafat, Y. (2004). Altaylar'dan Anadolu'ya Kamizm Şamanizm. İstanbul.

Karamağaralı, N. (2006). “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Hz. Ali İkonografisi”. Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan. Ankara. ss.297-316.

Karaoğlan, H. (2015). “Anadolu'da Hz. Ali Tasavvurları: Kahramanmaraş Örneği”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. 26. Kahramanmaraş. ss.37-70.

Kazıcı, Z. (1983). Ana Hatları ile İslam Eğitim Tarihi. İstanbul.

Konuk, N. (2015). Edirne Uzunköprü'deki Osmanlı Devri Mimari Eserleri. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul.

Konyalı, İ. H. (1945). Nasreddin Hocanın Şehri Akşehir: Tarihî-Turistik Kılavuz. İstanbul.

Kramer, S. N. (1999). Sümer Mitolojisi. İstanbul.

Kuban, D. (1965). Anadolu Türk Mimarisinin Kaynak ve Sorunları. İstanbul.

Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri. Ankara.

Mercan, M. U. & M. E. (2003). Tokat Kitabeleri. Ankara.

Mustafa A. (1926). Menakıb- Hünerveran. İstanbul.

Necefoğlu, H. (2017). “Türk Sanatında Hz. Ali Desenleri”. Yeni Türkiye Dergisi. İslam Dünyası Özel Sayısı. IV(98). Ankara. ss. 558-562.

Necipoğlu, G. (1995). The Topkapi Scroll-Geometry and Ornament in Islamic Architecture. Santa Monica.

O’flaherty, W. D. (1996). Hindu Mitolojisi. (Çev. Kudret Emiroğlu). İstanbul. Ocak, A. Y. (1983). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul. Ogan, A. (1956). “Aydın Oğullarından İsa Bey Cami’i”. Vakıflar Dergisi. 3. Ankara. ss.73-80.

Ögel, S. (1987). Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı. Ankara.

Ögel, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. İstanbul.

Önge, Y. (1995). Anadolu'da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları. Ankara.

Öymen, H. R. (1963). “İslamiyette Öğretim ve Eğitim Hareketleri I”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1. Ankara. ss.61-79.

Özbek, Y. (2002). Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453). Ankara.

Özbek, Y. (2007). “Tuzhisarı Sultan Hanı”. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları. Ankara. ss.175-194.

Özkafa, F. (2017). “Hayvan Tasvirli Hat Eserleri”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 6(5). İstanbul. ss. 2299-2322.

Özsayınar, Z. C. (2006). “Mimaride Yazı”. Anadolu Selçukluları ve Beylikleri Dönemi Uygarlığı. 2. Ankara. ss.487-491.

Peker, A. U. (2006). “Evrenin Binası Mimaride Yazı ve Kozmolojik Anlam”. Anadolu Selçukluları ve Beylikleri Dönemi Uygarlığı. 2. Ankara. ss.31-41.

Schimmel, A. (1954). “Dinde Sembolün Fonksiyonu Nedir?”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3(3). Ankara. ss.67-73.

Schimmel, A. (1998). Sayıların Gizemi. (Çev. Mustafa Küpüşoğlu). İstanbul.

Schimmel, A. (2004). İslamın Mistik Boyutları. (Çev. Ergun Kocabıyık). İstanbul.

Sevgen N. (1950). “Anadolu'da Koyun ve At Motifli Mezar Taşları”. Tarih Dünyası. 1(8). İstanbul. ss.333-336.

Subaşı, H. (2002). “Hattat İsmail Hakkı Altunbezer ve Afyon Gedik Ahmet Paşa Camii Yazıları”. VI. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri. Afyonkarahisar. ss.429-452

Turan, O. (1948). “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III Celalettin Karatay Vakıflar ve Vakfiyeleri”. Belleten. XII(45). Ankara. ss.17-158.

Tüfekçioğlu, A. (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı. Ankara.

Uzun, M. (1992). “Edebiyatta Burç”. DİA. 6. İstanbul. ss.424-426.

Zarcone, T. (2012). “The Lion of Ali in Anatolia: History, Symbolism and Iconology”. The Art and Material Culture of Iranian Shi'ism. New York. ss.104-121.