Ehl-i Sünnet Kelâmında Halku’l-îmân Tartışması

Bu makalede Kur’an’ın yaratılmış olup olmadığı tartışmasının bir devamı kabul edilen imanın yaratılmışlığı meselesi ele alınmıştır. Makalede problemin ortaya çıkışı, özellikle Ehl-i hadis âlimleri, Eş‘arî ve Mâtürîdî kelâmcılarının konu hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir. Bu problemin merkezinde Allah’ın kendi zatını mü’min olarak isimlendirdiği ve kendisinden başka ilah olmadığına dair şahitlik ettiği ile ilgili beyanı bulunmaktadır. Allah’ın ezeldeki tevhit haberini lafzî bir şahitlik kabul eden Ehl-i hadis, Buhara Hanefîleri ve Eş‘ariyye âlimleri imanı Allah’ın bir sıfatı olarak değerlendirmekte ve Allah’ı “bu birliğini onaylayan ve tasdik eden” anlamında mü’min ve muvahhid kabul etmektedir. Bu yorumu kabul etmeyen Mâtürîdî kelâmcıları ise imanın insanın bir fiili olmasına dikkati çekmektedir. Diğer taraftan Allah’ın kulun kesbi olarak yarattığı ezelî hidâyet ve tevfîk fiilinin iman olarak isimlendirilip isimlendirilemeyeceği ve Allah’a nisbeti söz konusu olunca onlar da kendi içlerinde farklılaşmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

İman, mü’min, mahlûk, hidâyet, fiil

The Discussion of the Creation of Faith in Kalam of Ahl al-Sunnah

This article deals with the problem of the creation of faith, as a continuation of the discussion of whether the Qur'an is created or not. In this article, the emergence of the problem especially the views of scholars of the Ahl al-Hadith, and Ash‘arî and Mâturîdî theologians on the subject are explained. At the center of the problem there is Allah’s statement that He called Himself a believer and testifies that there is no God but Him. The Ahl al-Hadith and the scholars of Ash‘iyariyya, who accept Allah’s tawheed statement in eternity as a literal testimony, consider faith as an attribute of Allah and accept Allah as a believer in the sense that He confirms and approves His tawheed by Himself. The Mâturîdî theologians draw attention to the fact that faith is indeed the act of human being.

Keywords:

Faith, faithful, creature, divine guidance, act,

PDF

___

Ali el-Kârî, Şerhü’l-Fıkhi’l-ekber, Delhi: Matbaatü’l-Müctebâî,1307.

Alper, Hülya, İmanın Psikolojik Yapısı, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.

Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir, Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.

Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir, Usûlü’d-din, nşr. Ahmed Şemsüddin, Beyrut: Dâru’l-kütübü’l-ilmiyye, 2002.

Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib, el-İnsâf fîmâ yecibu i’tikâduhu velâ yecûzü’l-cehl bihi, thk. Muhammed Zâhid b. el-Hasan el-Kevserî, Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-turâs, 2000.

Beyâzîzâde Ahmed Efendi, İşârâtü'l-merâm min ibarâti'l-İmam Ebî Hanîfeti’l-Nu‘manî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.

Birgivî, Muhammed b. Pir Ali, et-Tarîkatü'l-Muhammediyye ve’s-sîreti’l-Ahmediyye, nşr. Hafız Muhammed Nazım en-Nedvî, Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.

Buhârî, Ebû Abdillâh İbrâhîm Cu’fî, Halku ef’âli’l-ibâd ve’r-red ale’l-Cehmiyye ve Ashabi’t-ta’til, thk. ve dirâse Fehd b. Süleyman el-Füheyd, Dımaşk: Dâru Atlasi’l-Hadrâ, 2005.

Cengiz Lütfü, “Emeviler Döneminde Kader Problemi”, Marife, yıl 1, sayı 2, 2001, ss. 107-127.

Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu’l-Mevâkıf, çev. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015, I-III.

Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî, Kitabu’l-İrşâd, Cüveynî, thk. Muhammed Yusuf Musa, Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 2002.

Dârimî, Ebû Said Osman b. Said b. Halid, Kitâbu’r-Red ale’l-Cehmiyye, nşr. Bedr el-Bedr, Kuveyt: Dâru’s-Selefiyye, 1985.

Demir, Abdullah, “Farklı Ebû Hanîfe Tasavvurları: Fakîh ve Mütekellim Hanefîler Örneği”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-, Ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç, Yusuf Koçak, 2017, cilt: I, ss. 643-658.

Ebû Azbe, Hasen b. Abdilmuhsin, er-Ravzatü'l-behiyye fîmâ beyne'l-Eşâ'ire ve'l-Mâtürîdiyye, Haydarabad: Dâiretü'l-Maârifi'n-Nizamiyye, 1322.

Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit, “el-Vasiyye”, çev. Mustafa Öz, İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde, İstanbul: İFAV Yayınları, 1992.

Ebû Hanîfe, Nu‘mân b. Sâbit, “el-Fıkhu’l-Ekber”, çev. Mustafa Öz, İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde, İstanbul: İFAV Yayınları, 1992.

Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Mesâilü'l-imân dirâseten ve tahkîken, thk. Suud b. Abdülazîz Halef, Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1989.

Emûrâk, Abdullah Mevlâ, “et-Ta‘rîf bi’r-risâle”, “Vasfu’n-nüshati’l-mu‘temideti ve zikru semââtihâ”, Ebü'l-Hasan el-Eş‘arî, Risâle fi’l-îmân hel hüve mahlûk em gayri mahlûk içinde, Beyrut: Dârü’l-Hadisi’l-Kettaniyye, 2017, s. 72-77.

Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl, er-Risâle fi’l-îmân, nşr. Wilhelm Spitta, Zur Geschicte Abu’l-Hasan al-Ashari’s içinde, Leipzig 1876, s. 138-140.

Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl, el-İbâne an usûli’d-diyâne, nşr. Abbas Sabbağ, Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1994.

Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfü’l-Musallîn, tsh. Helmut Ritter, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.

Fehd b. Süleyman el-Füheyd, “Meseletü’l-lafzi bi’l-Kur’an”, Buhârî, Halku ef’ali’l-ibad ve’r-red ale’l-cehmiyye ve ashabi’t-ta’til içinde, thk. ve dirâse, Fehd b. Süleyman el-Füheyd, Dımaşk: Dâru Atlasi’l-Hadrâ, 2005, I.

Gaznevî, Cemâleddin Ahmed b. Muhammed, Kitâbu Usûli’d-din, thk. Ömer Vefik Dâuk, Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1998.

Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed, Esmâü’l-Hüsnâ Şerhi, çev. M. Ferşat, İstanbul: Merve Yayınları, ts.

Harputî, Abdullatif, Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâid-i Ehli’l-İslâm, çev. İbrahim Özdemir-Fikret Karaman, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Elazığ Şubesi Yayınları, 2000.

Himyerî, İsa b. Abdullah b. Muhammed b. Mâni, el-Kalâid fî tahrîri’l-ferâid fî mâ beyne’l-Eşâira ve’l-Mâtüridiyye mine’l-ihtilâfî ve’l-fevâid, Dâru’l-Ehbâb, 2009.

Hucvirî, Ebü’l-Hasan el-Cüllâbî, Keşfu’l-mahcûb, çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.

Izutsu, Toshıhıko, İslam Düşüncesinde İman Kavramı, çev. Selahattin Ayaz, İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.

İbn Asâkir, Ebü'l-Kâsım Ali b. el-Hasan, Tebyînu kezibi'l-müfterî fima nusibe ile'l-imam Ebi'l-Hasan el-Eş‘arî, nşr. Ahmed Hicazî es-Sekkâ, Beyrut: Dârü’l-cîl, 1995.

İbn Ebû Ya’lâ, Ebü’l-Hüseyin İbnü’l-Ferrâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, nşr. Abdurrahman b. Süleyman b. el-Useymîn, Riyad: el-Emânetü’l-âmme li’l-ihtilâf, 1999, III.

İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-Ensârî, Mücerredü makalati'ş-şeyh Ebi'l-Hasan el-Eş'arî, thk. Daniel Gimaret, Beyrut: Dârü’l-Meşrik,1987.

İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahirî, el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal, thk. Muhammed İbrâhim Nasır, Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Dâru’l-cîl, ts. III.

İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah Dinevîrî, Te’vilu muhtelifi'l-hadis, thk. Muhammed Muhyiddin el-Esfer, Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1999.

İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe Dîneverî, el-İhtilaf fi'l-lafz ve’r-red ale'l-Cehmiyye ve'l-Müşebbihe, nşr. Ömer b. Mahmud Ebû Ömer, Riyad 1991.

İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin, Mecmûu Fetâvâ: Kitâbu’l-İman, nşr. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım el-Asımi en-Necdi, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1991, VII.

İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin, Der’ü teâruzi’l-akl ve’n-nakl, thk. Muhammed Reşad Salim, Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1991, I.

İbn Teymiyye, Îmânu’l-Evsât, çev. Salih Uçan, İman Üzerine, İstanbul: Pınar Yayınları, 2001.

İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân, Telbîsu İblis, Beyrut: Dâru’l-kalem, 1983.

İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid, el-Müsâyere fi ilmi’l-kelâm ve’l-akâidi’t-tevhidiyyeti’l-münciyye fi’l-ahire, nşr. ve şerh. Ebü'l-Meâli Kemaleddin Muhammed b. Muhammed b. Ebî Bekr İbn Ebû Şerîf, el-Müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere fi’l-akâidi’l-münciye fi’l-âhire içinde, Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-ilmiyye, 2002.

Kâdı Abdülcebbar, Ebü’l-Hasen Kâdı’l-kudât Abdülcebbâr, Şerhü’l-Usûli’l-Hamse, çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013, I-II.

Kaya, Eyyüp Said, “Nuh b. Ebû Meryem”, TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), İstanbul 2007, XXXIII, ss. 229-230.

Kelâbâzî, Ebû Bekr Tâcülislâm el-Buhârî, et-Taarruf, çev. Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.

Kılavuz, Ahmet Saim, Anahatlarıyla İslâm Akaidi ve Kelâma Giriş, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.

Lâmişî, Ebu’s-Senâ Mahmud b. Zeyd, et-Temhîd li-kavâ'idi't-tevhîd, nşr. Abdülmecid Türki, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1995.

Lekânî, İbrahim b. İbrahim, Cevheru’t-Tevhîd, thk. İbrâhim b. Muhammed b. Ahmed Bacuri (Hâşiyetü’l-İmam el-Bacuri ala Cevhereti’t-tevhid- Tuhfetü’l-mürid ala Cevhereti’t-tevhid), Kahire: Dâru’s-selâm, 2002.

Makrizî, Takıyyüddin Ebü'l-Abbas Ahmed b. Ali, el-Mevâiz ve'l-i’tibar bi-(fî) zikri’l-hıtat ve’l-asâr, Beyrut: Dâru Sadr, ts., II.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitabü’t-Tevhîd Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: İSAM Yayınları, 2002.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Te’vîlâtu’l-Kur’an Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu- S. Kemal Sandıkçı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019, II, XV.

Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Seyfu’l-Meşhûr fî Akîdeti Ebî Mansûr, çev. M. Saim Yeprem, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2000.

Nesefî, Ebû Mutî Mekhûl b. el-Fazl Nesefî, Kitâbü’r-Red alâ ehli’l-bida‘ ve’l-ehvâi’d-dâlle, thk. ve dirâse Seyyid Bağcevan, İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.

Nesefî, Ebü’l-Berekât en-Nesefî, el-İtimâd fi’l-İtikâd, thk. Abdullah Muhammed Abdullah İsmail, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2011.

Nesefî, Ebü’l-Muîn, Bahrü’l-Kelâm, çev. Ramazan Biçer, İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2010.

Nesefî, Ebü’l-Muîn, Tebsıratü’l-Edille, (thk. Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün) Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003, I-II.

Özgen, Mustafa, Eş’arî ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları, Konya: Palet Yayınları, 2017.

Pezdevî, Sadrü’l-İslâm Ebü’l-Yüsr, Ehli Sünnet Akaidi, çev. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1994.

Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl), et-Tefsîrü’l-kebîr, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1934, III, X.

Râzî, Fahrüddîn Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl), Levâmiü'l-beyyinâti şerhi esmâillahi Teâla ve's-sıfat, Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerefiyye, 1323.

Sâbuni, Nureddin Ahmed b. Mahmud, el-Bidâye fî Usûli’d-din, çev. Bekir Topaloğlu, Mâtüridiyye Akaidi, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1998.

Saffâr, Ebû ishak İbrahim, Telhîsu’l-edille li-Kavâidi’d-tevhîd, nşr. Angelika Borodersen, Beyrut: Mahedü’l-Almânî li-ebhâsi’ş-Şarkiyye, 2011, II.

Sâlimî, Ebû Şekûr Muhammed b. Abdisseyyid, et-Temhid fi beyani’t-tevhid, nşr. Ömür Türkmen, Ankara: İSAM Yayınları, 2017.

Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-nihal, nşr. Ahmed Fehmî Muhammed, Lübnan: Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, 2009.

Şeyhü’l-İslâm Mehmet Efendi, “Risâle-i Es’ad Efendi fî İhtilâfâti’l-Mâturîdî ve’l-Eş‘arî” (Mehmet Kalaycı, “Şeyhü’l-İslâm Mehmet Esad Efendi ve Eşarilik ve Maturidilik İhtilafına İlişkin Risalesi” İçinde), Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XI/2, (2012) ss. 99-134.

Şeyhzade, Abdürrahim b. Ali Amasi, Nazmü'l-feraid ve cem'i'l-fevaid, Mısır: Matbaatü’l-Edebiyye, 1317.

Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer, Şerhu’l-Akâid, çev. Süleyman Uludağ, Kelâm İlmi ve İslâm Akaidi, Şerhu’l-Akâid, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.

Teftâzânî, Sa’düddin Mesud b. Ömer, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1989, IV.

Topaloğlu, Bekir, “Mü’min”, TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), İstanbul 2006, XXXI, ss. 55-558.

Üsmendî, Alauddin Muhammed b. Abdülhamid, Lübâbü’l-Kelâm, thk. Muhammed Said Özervarlı, İstanbul: İSAM Yayınları, 2005.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Hidâyet”, TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), İstanbul 1998, XVII, ss. 473-477.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku Ef‘âli’l-İbâd”, TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), İstanbul 1997, XV, ss. 369-371.

Yavuz, Yusuf Şevki, “Lafziyye”, TDV İSLÂM ANSİKLOPEDİSİ (DİA), Ankara 2003, XXVII, ss. 48.