17. Yüzyıl Osmanlısında Bir Tütün Müdafaası: Ahmed Devletî’nin Risâletü’l-İnsâfiyye fî Bahsi’d-Duhâniyye Adlı Risâlesi

Ahmed Devletî Efendi, 18. yüzyılın başında vefat eden bir Osmanlı müderrisi ve şairidir. Yaşadığı dönem olan 17. yüzyıl, tütünün Osmanlı coğrafyasına girdiği, kullanımının kısa sürede yaygınlaşmaya başladığı ve ardından tartışma ve yasaklamaların gündeme geldiği bir zaman dilimidir. Bu dönemde tütün kullanmanın hükmüyle ilgili Osmanlı toplumunda ortaya çıkan tartışmalar dönemin fıkhî düşüncesine bir nevi canlılık getirmiştir. Devletî Efendi bu risâlesinde IV. Murat’ın şiddetli cezalandırmalarının gevşediği, lehte ve aleyhte pek çok risâlenin kaleme alındığı bir dönemde, tütün ve mamullerinin kullanımının mubah olduğunu ve onların şer‘an ve tab‘an necis olmadığını ortaya koymaya çalışır. Bu makalede tütünün dünya ve Osmanlı coğrafyasındaki tarihsel seyrine kısaca temas edildikten sonra Devletî Efendi’nin hayatı ve diğer eserleri hakkında bilgi verildi, onun tütün hakkındaki risâlesini incelendi ve muhtevasını değerlendirildi ayrıca risâlenin tahkikli metnine yer verildi.

Anahtar Kelimeler:

Fıkıh, Osmanlı, Tütün, Ahmed Devletî, Risâletü’l-insâfiyye

A Tobacco Defense in the 17th Century Ottoman: Treatise of Ahmad Devletī Named Risāletu'l-Insāfiyye fî Bahsi’d-Duhāniyye

Ahmed Devletî Efendi is an Ottoman scholar and poet who died at the beginning of the 18th century. The 17th century, during which he lived, was a period in which tobacco entered the Ottoman geography, and its use became widespread in a short time. This process was followed by discussions and prohibitions. The discussions that emerged in the Ottoman society about the provision (hukm) of tobacco consumption in this period brought some kind of vitality to fiqh thought. The period that Devletî Efendi lived was a period in which Murat IV’s severe punishments were softened and many treatments were written for and against tobacco. In this article, after briefly touching upon the historical journey of tobacco in the world and the Ottoman geography, we gave information about the life and other works of Devletî Efendi. We also evaluated his treatise about tobacco and analyzed its content and included critical edition text of the treatise.

Keywords:

Fıqh, Ottoman, Tobacco, Risāletü’l-insāfiyye, Ahmad Devletī,

PDF

___

Abdünnâfi Efendi. “Risâletü Tahlîsü’l-insân min zulumâti’d-duhân”. nşr. F. Klein – Franke. Le Muséon 106/1-2 (1993). 172-183.

Ahmed Devletî. Risâletü’l-insâfiyye fî bahsi’d-duhâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kasîdecizâde Koleksiyonu, 672, 25a-32b.

Akgündüz, Ahmet. “Hâkim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/182-183. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.

Akhisârî, Ahmed. “er-Risâletü’d-duhâniyye”. Tütün İçmek Haram Mıdır?. mlf. Yahya Michot. 91-96. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.

Bâbertî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. Muḥammed. el-İnâye fî şerhi'l-Hidâye. 10 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, t.y.

Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1951.

Bardakoğlu, Ali. “İstishâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/376-381. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Bardakoğlu, Ali. “Câiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/27-28. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.

Besim Ömer. Mükeyyifât ve Müsekkirâttan Tütün. İstanbul: A. Maviyan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1304.

Beydâvî, Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer eş-Şîrâzî. Envâru't-tenzîl ve esrâru't-teʾvîl. nşr. Muhammed Abdurrahman el-Maraşlî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabî, 1418/1997.

Beydâvî, Ebû Saîd Abdullâh b. Ömer eş-Şîrâzî. Tavâliu’l-envâr. thk. Abbas Süleyman. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1411/1991.

Boran, Mustafa. “Tütün/Sigara ve Kât Gibi Zararlı Maddelerin Dini Hükmü”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 29 (Nisan 2017), 425-455.

Çağrıcı, Mustafa. “Sâlih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/31-32. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.

Çelebi, İlyas. “Hüsün ve Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.

Dârekutnî, Ebû'l-Hasen Alî b. Ömer el-Bağdâdî. Sünenü'd-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1424/2004.

Devletî, Ahmed. Risâletü’l-insâfiyye fî bahsi’d-duhâniyye. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Kasîdecizâde Koleksiyonu, 672, 24b-32b.

Dönmez, İbrahim Kafi. “Mubah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/341-345. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.

Eyice, Semavi. “Kalenderhâne Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/251-252. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Goodman, Jordan. Tobacco in History: The Cultures of Dependence. London: Routledge, 1993.

Hacak, Hasan. “Mal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/461-465. Ankara: TDV Yayınları, 2003.

Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Aslî İbâha-İçtihat İlişkisi Üzerine”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (Ekim 2009), 85-96.

Huşen, Hüseyin Ahmed. Fî Fıkhü’s-selâmeti’s-sıhhiyye -et-tedhînu numûzecen. Merkezi İbn İdris el-Hıllî ed-Dirâsâtü’l-Fıkhıyye, t.y.

İbn Ebî'l-İzz, Muhammed b. Alâiddîn Alî ed-Dimeşkī. et-Tenbîh alâ müşkilâti'l-Hidâye. nşr. Abdülhakîm b. Muhammed Şâkir – Enver Sâlih Ebû Zeyd. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.

İsâmî, Abdülmelik. Risâle fî tahrîmi şürbi’d-duhân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi Koleksiyonu, 538, 1a-13b.

İsnevî, Cemaleddîn Abdürrahîm b. el-Hasan. et-Temhîd fî tahrîci'l-fürû ale'l-usûl. thk. Muhammed Hasan Hayto. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2. Basım, 1984.

Kalaycı, Mehmet – Öztürk, Eyüp. “18. Yüzyıl Osmanlı Coğrafyasında Tütünün Sosyo-Kültürel Zeminine Dair Bir Metin: Ebū Sehl Numān Efendi ve Taḥlīlu’d-Duḫān Adlı Risâlesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 58/1 (2017), 1-45.

Kallek, Cengiz. “İsraf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/178-180. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Karâfî, Şehabeddin Ahmed b. İdris b. Abdürrahim. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1994.

Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerafettin Yaltkaya – Rıfat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Mearif Matbaası, 1941.

Kermî, Zeynüddîn Mer'i b. Yusuf el-Hanbelî. Tahkīku’l-burhân fî şe’ni’d-duhân ellezi yeşrabuhü’n-nâsü’l-ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.

Kılıç, Hulusi. “el-Kâfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.

Kureşî, Abdülkādir b. Muhammed. Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 2 Cilt. Haydarâbat: Matbaatü Meclisi Dâireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, t.y.

Lekânî, İbrahim. Nasîhatü’l-ihvân bi-ictinâbi’d-duhân. thk. Ahmed Mahmud Âli Mahmud. Bahreyn: y.y., t.y.

Maxim, Mihai. “Yergöğü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.

Okur, Kaşif Hamdi. “17. Yüzyıl Osmanlı Fıkıhçılarının Nevazile Yönelik Fıkhî Argümantasyonu (Mehmed Fıkhî el-Aynî ve Risâletü’d-Duhân ve’l-Kahve Örneği”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) – XVII. Yüzyıl. ed. Hidayet Aydar – Ali Fikri Yavuz. 381-393. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.

Özcan, Abdülkadir. “Abdurrahman Abdi Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/156. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.

Özen, Şükrü. “Tütün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/5-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.

Özyazıcı, Alparslan. Alkollu İçkiler Sigara ve Diğerleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 7. Baskı, 2005.

Râzî, Fahreddîn Muḥammed b. Ömer. el-Mahsûl. nşr. Tâhâ Câbir Feyyâḍ el-Ulvâni. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2. Basım, 1412/1992.

Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. nşr. Nuri Akbayar – Seyid Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları,1996.

Taberânî, Ebû'l-Kāsım Süleymân b. Ahmed eş-Şâmî. el-Muʿcemü'l-kebîr. nşr. Hamdî b. Abdulmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâŝi'l-Arabî, 1983.

Urmevî, Sirâcüddîn Maḥmûd b. Ebî Bekr. et-Tahsîl mine'l-Mahsûl. thk. Abdulhamîd Alî Ebû Zenid. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1988.

Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. sad. İsmail Karaçam vd. 3. Cilt. İstanbul: Azim Dağıtım, t.y.

Yerinde, Adem. “Tayyib”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/196-197. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.

Yılmaz, Fehmi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.